Ενάντια στη νέα ηθικολογία

Πηγή: Radical Desire

Η κρίση που θα αλλάξει όλα όσα ήξερες για την ζωή σου ως πολίτης, παραγωγός και καταναλωτής, βρίσκεται σε εξέλιξη. Θα κρατήσει πολλά χρόνια. Δεν θα επιλυθεί παρά μετά από μακροχρόνιες διαπάλες με αβέβαια αυτή τη στιγμή αποτελέσματα. Ο κόσμος που θα αφήσεις στα παιδιά σου (αν κάνεις) μπορεί να είναι απίστευτα χειρότερος από αυτόν που έζησες. Ή αρκετά καλύτερος --πιο δίκαιος, λιγότερο κενόδοξος, περισσότερο ελεύθερος σε ό,τι αφορά ουσιαστικές ελευθερίες. Το αποτέλεσμα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εσένα --το πόσο γρήγορα θα συνειδητοποιήσεις τι συμβαίνει και ποια είναι η θέση σου για αυτό, το κατά πόσο θα καταφέρεις να συνασπίσεις τη σκέψη σου και τη θέλησή σου με αυτή των άλλων, το κατά πόσο θα βρεις τρόπους αντίστασης που να υπερβαίνουν τις αναγκαιότητες της απλής άμυνας χαρακωμάτων.

Ένα από τα πράγματα τα οποία πρέπει να συνειδητοποιήσεις είναι ότι αυτή τη στιγμή, στην μεγάλη πλειοψηφία των κοινωνιών, δεν υπάρχει μάχη για την οικονομία --τον τρόπο λειτουργίας της, τις προτεραιότητές της, την βιωσιμότητά της. Για να υπάρξει τέτοια μάχη, θα πρέπει να έχει ωριμάσει η πολιτική αντιπαράθεση σε βαθμό πολύ μεγαλύτερο από τον τωρινό. Θα πρέπει η λαϊκή πίεση να έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό ώστε οι αποφάσεις να σταματήσουν να παρουσιάζονται ως μονόδρομος, ή ακόμα, ώστε το υποκείμενο της απόφασης να μεταλλαχθεί στην πράξη, ξεφεύγοντας από τους στενούς κύκλους των εξουσιοφόρων "ειδικών." Προς το παρόν, και παρά τις κινητοποιήσεις σε ορισμένες χώρες, ο έλεγχος του οικονομικού μέλλοντος είναι σταθερά στα χέρια μιας κάστας τεχνοκρατών, πολυεθνικών επιχειρήσεων και πολιτικών, η οποία δρα με αστραπιαίες κινήσεις και δημιουργεί de facto καταστάσεις ενόσω εσύ ακολουθείς απλά κάθιδρος, προσπαθώντας να καταλάβεις τι συμβαίνει σε πολύ χαμηλότερο γνωσιακό επίπεδο, με πολύ στενότερο πεδίο όρασης μπροστά σου. Το ότι δεν είμαστε όλοι ίσοι --ούτε καν τυπικά-- στην σύγχρονη δημοκρατία αποδεικνύεται από το γεγονός ότι καλείσαι απλώς να διαχειριστείς για τη δική σου ζωή τις συνέπειες, και όχι να πάρεις αποφάσεις.

Η μάχη που όντως υπάρχει, είναι ολόγυρά σου, και όμως πολλές φορές δεν την αντιλαμβάνεσαι καν: είναι η μάχη των ιδεών, η μάχη για τον καθορισμό όχι τόσο των "ιδιόρρυθμων" άκρων όσο του ίδιου του sensus communis, της "κοινής λογικής". Η μάχη αυτή έχει μια ιδιομορφία: μόνο η μία πλευρά --αυτή που θέλει να ανατρέψει τα δεδομένα και να αλλάξει τους συσχετισμούς-- διατείνεται ότι δίνεται μάχη, ότι τα επιχειρήματά της είναι όπλα σε αυτή τη μάχη, και ότι στόχος της είναι να επιφέρει πλήγματα στον αντίπαλο και να ενισχύσει τη θέση της, καθιστώντας την "κοινή λογική". Η άλλη πλευρά, αυτή που ήδη ελέγχει την "κοινή λογική", αυτή που θέλει να απαγορεύσει την δυνατότητα να συμβεί κάτι που να ανατρέπει το τι επιτάσσει η "κοινή λογική", διατείνεται ότι δεν βλέπει καμμία μάχη. Οι ιδέες της, ισχυρίζεται, δεν είναι όπλα. Είναι απλώς εκφράσεις της πραγματικότητας. Δεν έχει, τάχα, στόχους. Εκφράζει απλώς το δέον. Δεν στρέφεται κατά αντιπάλων: Όποιος διαφωνεί μαζί της δεν είναι ιδεολογικός αντίπαλος, αλλά απλώς ένας παραστρατημένος, φανατισμένος, επιπόλαιος, ή λαϊκιστής. Η θέση αυτή, υποτίθεται, δεν προασπίζει συμφέροντα. Είναι --έτσι διακηρύσσει-- αντίθετη με την ωμότητα του ιδεολογικού ανταγωνισμού και προσβλέπει στην αρμονική συνεργασία και όχι στην κοινωνική σύγκρουση.

Αυτό όμως είναι, στο τέλος της υπόθεσης, η ιδεολογία: όχι η ενσυνείδητη προάσπιση ιδεών που θωρακίζουν δεδομένα, ανοιχτά παραδεδεγμένα συμφέροντα (τα συμφέροντα των χαμηλόμισθων, των συνταξιούχων, των φοιτητών, των ανέργων) αλλά η ανομολόγητη, ασύνειδη ακόμα, αναπαραγωγή δεδομένων συμφερόντων υπό το ένδυμα της ουδετερότητας και των οικουμενικών αξιών.

Είναι συνεπώς ζωτικής σημασίας η ταυτοποίηση των βασικών αξόνων της ιδεολογικής επίθεσης της άρχουσας τάξης, η συγκεκριμενοποίησή τους, ώστε κανείς από όσους έχουν έλλογο συμφέρον να αντιπαρατεθούν σ' αυτή να μην έχει λόγο ή δικαιολογία να ταυτίζεται ή να αναπαράγει άκριτα το περιεχόμενο της "κοινής λογικής" --δηλαδή, της απαρνημένης ιδεολογίας-- των κρατούντων:  

1. Έχουμε να κάνουμε με μια κατά βάση ηθική κρίση, μια κρίση αξιών, και συνεπώς η ίασή της θα είναι και αυτή ουσιαστικά ηθικού χαρακτήρα.

Μπούρδες. Οι αξίες, ως δια μαγείας, περιήλθαν σε κρίση και συζητώνται ως προβληματικές μόνο μετά την οικονομική κατάρρευση. Όσο τα πράγματα φαινόντουσαν να δουλεύουν ρολόϊ για το κεφάλαιο, κανείς από τους όψιμους ηθικολόγους δεν διερρήγνυε τα ιμάτιά του για επείγουσα κρίση αξιών. Η υποκρισία είναι άλλωστε χαρακτηριστικό γνώρισμα της αστικής ηθικής.

Επιπλέον, η ιδέα ότι είναι εφικτή μια ηθική κριτική για την κρίση προϋποθέτει ότι ο καπιταλισμός, αυτό που βρίσκεται υπό διαδικασία κρίσης, είναι ένα αντικείμενο που επιδέχεται ηθική κριτική. Το ίδιο λογικό θα ήταν να δικάζουμε λιοντάρια ή ανεμοστρόβιλους για καταστροφές ή απώλεια ζωής. Το κεφάλαιο είναι ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων και τρόπων παραγωγής. Όχι ένα έλλογο, έμψυχο και ενσυνείδητο υποκείμενο που μπορεί να αφορά οποιονδήποτε ανθρωπομορφισμό. Ο καπιταλισμός δεν είναι "κακός", ούτε και έγινε "κακός" από ένα σημείο και μετά. Ο καπιταλισμός είναι πέρα από το καλό και το κακό, είναι ένα αμοραλιστικό μόρφωμα. Δεν έχει καμμία πρόθεση να αφήνει ανθρώπους πεινασμένους και άστεγους, όχι παραπάνω από ένα τυφώνα. Απλώς η φύση του προαπαιτεί διαδικασίες που μπορεί να αφήσουν ανθρώπους πεινασμένους ή άστεγους. 

Η διαφορά του καπιταλισμού από το λιοντάρι, τον ανεμοστρόβιλο ή τον τυφώνα, η διαφορά που κάνει τη διαφορά, είναι μία: ο καπιταλισμός δεν είναι προϊόν της φύσης. Είναι προϊόν της ιστορίας. Και ως τέτοιος, δεν είναι αναπόφευκτος.

2. Η κρίση είναι μια ευκαιρία να απλοποιήσουμε τη ζωή μας, να επιστρέψουμε σε έναν πιο αθώο, αυστηρό και εγκρατή τρόπο ζωής, πριν τον ανεξέλεγκτο καταναλωτισμό.

Πρόκειται για την ιδεολογική μετάλλαξη αυτού που ο Μαρξ αποκαλεί "φεουδαρχικό σοσιαλισμό", υποκατηγορία του "αντιδραστικού σοσιαλισμού" --με λίγα λόγια, της ιδεολογίας μιας οιωνεί "αριστοκρατίας" (συνήθως, του "πνεύματος"), αστικής εξ ολοκλήρου προέλευσης, η οποία, θέλοντας να υπερασπιστεί την δήθεν ανωτερότητά της, ψέγει το πόπολο το οποίο η ευμάρεια των ετών που πέρασαν "έκανε άνθρωπο" και του ζητά να επιστρέψει σε δήθεν καθαγιαστικές συνθήκες "ψωμιού και ελιάς", λες και η φτώχεια είναι εγγενώς κατάσταση που "εξευγενίζει" τον άνθρωπο (μόνο άνθρωποι που δεν έχουν υπάρξει ποτέ φτωχοί μπορούν να παραβλέπουν τόσο απροβλημάτιστα την καθημερινή συναίσθηση εξευτελισμού, το φαρμάκωμα των οικογενειακών σχέσεων, την συντριβή της προσωπικότητας που προκαλεί η φτώχεια σε μια κοινωνία που διατυμπανίζει --όπως αναγκαστικά θα συνεχίσει να κάνει μια κοινωνία καπιταλιστική-- το αγαθό της ευμάρειας). Ιδού η περιγραφή του Μαρξ για την ρητορική αυτών που μπερδεύουν τον σοσιαλισμό του μέλλοντος με τον αυταρχικό φεουδαλισμό της "οργανικής κοινότητας": "μισός θρήνος, μισή παρωδία· μισή ηχώς του παρελθόντος, μισή απειλή για το μέλλον· κάποιες φορές, με την πικρόχολη, πνευματώδη και διεισδυτική κριτική του, χτυπάει την αστική τάξη κατάκαρδα· αλλά είναι πάντα γελοίος στις συνέπειές του, εξαιτίας της πλήρους ανικανότητάς του να κατανοήσει την κίνηση της σύγχρονης ιστορίας" (Κομμουνιστικό Μανιφέστο). 

Τον Μαρξ όμως πρέπει να τον διορθώσουμε σε ένα πράγμα, δεδομένης της αλλαγής σκηνικού. Αν με τον νοσταλγικό, φεουδαρχικό σοσιαλισμό διανοητικών γιγάντων όπως ο Ντοστογιέφσκι ή ο Τολστόι, ή με τον αριστοκρατικό αντικαπιταλισμό διανοιών όπως ο Μπαλζάκ δεν είναι δέον απλώς να γελάμε, με τα εγχώριά τους, ψευδο-αριστοκρατικά κακέκτυπα "διανοουμένων" δεν υπάρχει λόγος να σταματήσουμε να ξεκαρδιζόμαστε.Η κρίση, τούς θυμίζουμε, δεν είναι "ευκαιρία" για κανέναν εκτός από τσαρλατάνους, σπεκουλαδόρους, τοκογλύφους και αισχροκερδείς. Μπορεί να μετατραπεί στη βάση μιας δυνατότητας μόνο με τρομερή δυσκολία και θυσίες, και σίγουρα όχι στη βάση μιας νοσταλγικής επιθυμίας για επιστροφή --πού; H ιστορία μπορεί να μην είναι πρόοδος, είναι όμως καταδικασμένη στην μόνιμη απεδαφοποίηση από κάθε νοσταλγία των απαρχών ή των άσπιλων πηγών, από κάθε θεολογία του κήπου της Εδέμ.

3. Όλοι αμαρτήσαμε, όλοι πρέπει να μετανοήσουμε για τις ακρότητες του πρόσφατου παρελθόντος, και κυρίως για το ότι ζούσαμε πέρα από τις δυνατότητές μας.

Το γεγονός ότι ενθαρρυνθήκαμε να ζήσουμε πέρα από τις δυνατότητές μας δεν ήταν αποτέλεσμα παραβίασης της λογικής του κεφαλαίου, αλλά απαραίτητο δομικό στοιχείο για την λειτουργία του. Κάπως έπρεπε να πωληθούν αυτά που παραγόντουσαν, κάπως έπρεπε να διατηρηθεί ένα περιθώριο κέρδους. Ας αφήσουμε λοιπόν κατά μέρος τις σαχλαμάρες του στυλ "το παρακάναμε". Για την καπιταλιστική οικονομία δεν υπάρχει "το παρακάνω". Υπάρχει "εξυπηρετώ μια λογική ανάπτυξης ή την ανατρέπω άθελά μου." Και το μοναδικό πράγμα που ουσιαστικά συνέβει είναι ότι αυτό το οποίο συντήρησε την οικονομία την προηγούμενη τριακονταετία έφτασε στα όριά του και άρχισε να λειτουργεί καταστροφικά για αυτή.

Η ηθικολογία του "να μη ζούμε πέραν των δυνατότητών μας" δεν έχει καμμία βάση στην ιστορία. Κάθε κοινωνία ζει με βάση τις δυνατότητες που η ίδια εξασφαλίζει στον εαυτό της, και όταν αυτές οι δυνατότητες εξαντλούνται ή δεν μπορούν να ανανεωθούν, καταρρέει. Η δική μας κοινωνία καταρρέει όπως κατέρρευσε η αρχαιοελληνική Πόλη, η ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ή η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου. Δεν είναι καλύτερη ή ποιοτικότερη ή αξιολογότερη από κάποια από αυτές. Αν έχει ένα πλεονέκτημα, είναι η δυνατότητά της να μην το αποδώσει στη θέληση των θεών και να μην αναλωθεί σε άσκοπες οιμωγές για το τέλος της.

Τέλος, κανένα "μας" δεν υφίσταται γενικώς και αφηρημένως. Το ιδεολογικό "μας" σημαίνει πάντοτε "για εμάς αλλά όχι για εσάς" ή "για εσάς αλλά όχι για εμάς". Τα πράγματα είναι απλά: όχι μόνο δεν ευθύνονται όλοι το ίδιο, αλλά τηρουμένων των χαωδών ανισοτήτων οικονομικής κατάστασης και εισοδήματος, δεν έχει καμμία σχέση το να χάσεις 180.000 ευρώ από το 1.000.000 με το να χάσεις τα 200 ευρώ από τα 700. Είναι απόλυτα αισχρό να παραβλέπεται η ζωτική διαφορά μεταξύ μείωσης της πολυτέλειας και εξαφάνισης της δυνατότητας για επιβίωση. Όταν τα συμφέροντα αυτών που πρέπει να θιχτούν, θιχτούν όντως, τότε δεν θα υπάρχει κανένα δακρύβρεχτο "μας", αλλά η απροκάλυπτη κήρυξη πολέμου κάποιων εναντίον άλλων. Ο πόλεμος αυτός διεξάγεται ήδη. Το ότι είναι ακήρυκτος δεν αλλάζει το γεγονός ότι βρίσκεται σε εξέλιξη· απλώς επιβεβαιώνει το ότι η πρωτοβουλία κινήσεων και η οριοθέτηση των κανόνων ανήκει σχεδόν αποκλειστικά στους προασπιστές της τάξης πραγμάτων.

4. Αν αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι, αν γίνουμε διαφορετικοί άνθρωποι, τότε μπορεί να σωθεί αυτή η κοινωνία, να βγούμε από την κρίση.

Πρόκειται για την υπεριστορική ουτοπία του αντιδραστικού ιδεαλισμού ενσαρκωμένη· για την λογική του να βάζεις τσιρότο φαρμακείου για να θεραπεύσεις πληγές από έκρηξη βόμβας. Ενώ κάθε κοινωνία διαποτίζεται από τις ηθικές νόρμες που κάνει εφικτές ο τρόπος ζωής της και οι υλικές του συνθήκες, εμείς, τάχαμου, θα αντιστρέψουμε την πορεία των πραγμάτων και θα αλλάξουμε τις υλικές συνθήκες αλλάζοντας ηθικές νόρμες. Όσο τις άλλαξαν οι κοινωνίες που εκχριστιανίστηκαν επειδή εκχριστιανίστηκαν, για παράδειγμα: Όση επίδραση είχε ο Χριστιανισμός στην αποτροπή της γενοκτονικής συσσώρευσης χρυσού για τον επεκτατισμό του ισπανικού στέμματος στην Ευρώπη, ή όση ανασταλτική ισχύ είχε η ηθική θεωρία του Καντ απέναντι στον Ναζισμό, τόση θα έχει και κάθε απόπειρα υπέρβασης  των αντικειμενικών, δομικών αντιφάσεων του παγκόσμιου συστήματος δια της ηθικής αναπλάσεως που διακονεί το ιερατείο του νεοφιλελευθερισμού. Καμμία υπομονή με τον νέο ησυχασμό του ηθικού "αναστοχασμού" που ανάγει την κριτική περίσκεψη σε αυτο-νομιμοποιούμενη υπνηλία! Καμμία απάντηση σε όσα συμβαίνουν γύρω μας δεν υπάρχει μέσα μας. Ας μην αφήνουμε τον εκχυδαϊσμένο, new age ψυχαναλυτισμό να καταστήσει την αντικειμενική πραγματικότητα ζήτημα υποκειμενικής "διαχείρισης", ή να συσκοτίσει το υποκείμενο καθιστώντας το μεταφυσική ουσία αντί για αυτό που είναι: ενεργή συνέπεια μιας διαδικασίας πολιτικής άρθρωσης.