Η υποταγή στην αγέλη

ΠΗΓΗ: ΕλευθεροτυπίαΑπό τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Πριν από 80 χρόνια εκδόθηκε το περίφημο έργο του ισπανού φιλοσόφου Ορτέγα ι Γκασέτ (1883-1955) «Η εξέγερση των μαζών» (ελληνική έκδοση: «Δωδώνη», 1972).

Στο ακόλουθο κείμενό του, που δημοσιεύθηκε στην «El Pais», ο περουβιανός νομπελίστας συγγραφέας Μάριο Βάργκας Λιόσα παρουσιάζει αυτό το κλασικό πλέον έργο, που έχει σημαδέψει την ιστορία της ευρωπαϊκής σκέψης.

«Η εξέγερση των μαζών» δημοσιεύθηκε το 1930 και είναι ένα έργο που διαρθρώνεται γύρω από μια μεγαλοφυή σύλληψη: τέλειωσε η πρωτοκαθεδρία των ελίτ· οι μάζες, απελευθερωμένες από την υποταγή στις ελίτ, έχουν εισβάλει με τρόπο καθοριστικό στη ζωή, προκαλώντας μια βαθιά αναστάτωση των πολιτικών και πολιτισμικών αξιών και των τρόπων κοινωνικής συμπεριφοράς. Διατυπωμένη στην εποχή της πλήρους ανόδου του κομμουνισμού και των φασισμών, του συνδικαλισμού και των εθνικισμών και της άνθησης μιας λαϊκής κουλτούρας μαζικής κατανάλωσης, η σύλληψη του Ορτέγα προσδιορίζει μιαν από τις κομβικές όψεις της σύγχρονης ζωής. 

Και το κάνει αυτό παρ' όλο που η κριτική του στο φαινόμενο βασίζεται στην υπεράσπιση του ατόμου, του οποίου η κυριαρχία απειλείται από αυτήν την ασυγκράτητη εισβολή του πλήθους -του συλλογικού- στη σύγχρονη ζωή. Η έννοια της μάζας στον Ορτέγα δεν συμπίπτει διόλου με εκείνη της κοινωνικής τάξης και αντιτίθεται ειδικά στον ορισμό που δίνει σε αυτήν ο μαρξισμός. Η «μάζα» στην οποία αναφέρεται ο Ορτέγα αγκαλιάζει εγκάρσια ανθρώπους διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, εξομοιώνοντάς τους σε μια συλλογική οντότητα, στην οποία αυτοί συγχωνεύονται απαρνούμενοι τη δική τους κυρίαρχη ατομικότητα, προκειμένου να αποκτήσουν την ταυτότητα της συλλογικότητας, προκειμένου να μην είναι τίποτε άλλο παρά ένα «μέρος της φυλής».

Στο βιβλίο του Ορτέγα, η μάζα είναι ένα σύνολο ατόμων που έχουν πάψει να είναι ελεύθερα και σκεπτόμενα υποκείμενα, για να διαλυθούν σε μια συλλογικότητα, η οποία σκέφτεται και δρα για λογαριασμό τους, περισσότερο με βάση εξαρτημένα αντανακλαστικά -συγκινήσεις, ένστικτα, πάθη- παρά με βάση τον λόγο. Αυτές οι μάζες είναι εκείνες που, την ίδια εποχή, συγκέντρωνε ήδη γύρω του ο Μπενίτο Μουσολίνι και που θα περιστρέφονται όλο και περισσότερο τα επόμενα χρόνια στη Γερμανία γύρω από τον Χίτλερ ή στη Ρωσία γύρω από τη λατρεία του Στάλιν, του «πατερούλη των λαών». Ο κομμουνισμός και ο φασισμός, λέει ο Ορτέγα, «δύο σαφή παραδείγματα ουσιαστικής οπισθοδρόμησης», είναι τυπικά παραδείγματα μετατροπής του ατόμου σε άνθρωπο-μάζα. Αλλά ο Ορτέγα δεν συμπεριλαμβάνει στο φαινόμενο της μαζοποίησης αποκλειστικά αυτά τα πλήθη, τα στρατιωτικοποιημένα και συσπειρωμένα γύρω από τις μορφές των κορυφαίων ηγετών, δεν αναφέρεται δηλαδή αποκλειστικά στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Κατά τη γνώμη του, η μάζα είναι μια νέα πραγματικότητα και στις δημοκρατίες, όπου το άτομο τείνει πότε πότε να απορροφάται από τους οπαδούς, που τώρα είναι πρωταγωνιστές της δημόσιας ζωής· φαινόμενο στο οποίο αυτός διακρίνει μιαν επιστροφή του πρωτογονισμού και ορισμένων μορφών βαρβαρότητας, συγκαλυμμένων κάτω από την έπαρση της νεωτερικότητας. Η αντίληψη της αυξανόμενης ηγεμονίας του κολεκτιβισμού στη ζωή των εθνών είναι η αντίληψη ενός φιλελεύθερου στοχαστή, ο οποίος βλέπει στην εξαφάνιση του ατόμου στο εσωτερικό της αγέλης μιαν οπισθοδρόμηση της ιστορίας και μια βαρύτατη απειλή για τον δημοκρατικό πολιτισμό.

Το βιβλίο είναι και μια εντυπωσιακή και πρώιμη -στις παραμονές του Β' Παγκόσμιου Πολέμου- υπεράσπιση μιας ενωμένης Ευρώπης, στην οποία τα έθνη της Γηραιάς Ηπείρου, χωρίς να χάνουν καθόλου τις δικές τους ιδιαίτερες παραδόσεις και κουλτούρες, θα συναποτελούν μια κοινότητα. Μόνον σε αυτήν την ένωση ο Ορτέγα διαβλέπει μια δυνατότητα σωτηρίας για μιαν Ευρώπη η οποία έχει χάσει την ιστορική ηγεμονία που απολάμβανε στο παρελθόν. Αυτή η τολμηρή πρόταση του Ορτέγα υπέρ μιας Ευρωπαϊκής Ενωσης, που μόνον μισόν αιώνα αργότερα θα άρχιζε να παίρνει μορφή, είναι ένα από τα πιο θαυμαστά αποτελέσματα του βιβλίου και μια απόδειξη της οραματικής διαύγειας του συγγραφέα.

Ο Ορτέγα σημειώνει ότι μια από τις επιπτώσεις, στο πεδίο της κουλτούρας, αυτής της εισβολής των μαζών στην πολιτική και κοινωνική ζωή θα είναι ο εκχυδαϊσμός, δηλαδή η αντικατάσταση του γνήσιου καλλιτεχνικού προϊόντος από την καρικατούρα του ή την τυποποιημένη και μηχανική παραλλαγή του, καθώς και μια πλημμυρίδα κακογουστιάς, χοντροκοπιάς και ανοησίας. Οταν μιλούσε για τη λογοτεχνία, ο Ορτέγα ήταν ένας ελιτιστής, αλλά αυτή η στάση δεν ερχόταν σε αντίθεση με τις δημοκρατικές του πεποιθήσεις, επειδή αφορούσε τη δημιουργία πολιτιστικών προϊόντων και την κατάταξή τους με βάση μιαν απαιτητική κλίμακα αξιών. Σε ό,τι αφορά τη διάδοση και την κατανάλωση των πολιτιστικών προϊόντων, η στάση του ήταν δημοκρατική και οικουμενική: η κουλτούρα έπρεπε να είναι προσιτή σε όλους. Ο Ορτέγα υποστήριζε ότι τα αισθητικά και διανοητικά πρότυπα της πολιτιστικής ζωής όφειλαν να τα προσδιορίζουν οι μεγάλοι καλλιτέχνες και οι πιο σημαντικοί στοχαστές, δηλαδή εκείνοι οι οποίοι έχουν ανανεώσει την παράδοση και έχουν εδραιώσει νέες μορφές, εισάγοντας έναν άλλον τρόπο κατανόησης της ζωής και της καλλιτεχνικής της αναπαράστασης. Και ότι, αν αυτό δεν συνέβαινε και τις αισθητικές και διανοητικές αναφορές της κοινωνίας τις καθόριζε το μέσο γούστο της μάζας, το αποτέλεσμα θα ήταν ένα μεγάλο φτώχεμα της πολιτιστικής ζωής, σχεδόν μια ασφυξία της δημιουργικότητας.

Ο πολιτιστικός ελιτισμός του Ορτέγα συνδέεται αδιαχώριστα με τον κοσμοπολιτισμό του, με την πεποίθησή του ότι η αληθινή κουλτούρα δεν έχει περιφερειακά ή εθνικά σύνορα, αλλά είναι οικουμενική κληρονομιά. Γι' αυτό η σκέψη του είναι βαθιά αντιεθνικιστική (...). *