Oι ιδιωτικοποιήσεις ως αναδιανομή του εισοδήματος και του ρίσκου

Τα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων αποτελούν μια σημαντική αναδιανομή: εισοδήματος και πλούτου υπέρ των ήδη πλουσίων, ρίσκου υπέρ των υπολοίπων

Του Ευκλείδη Τσακαλώτου Δεν είμαι σίγουρος ποια είναι η ερώτηση στην οποία οι ιδιωτικοποιήσεις συνιστούν την απάντηση. Να βελτιωθούν τα δημοσιοοικονομικά του κράτους; Να τονιστεί η δυναμικότητα του ιδιωτικού τομέα, και άρα η ανάπτυξη; Η διεθνής εμπειρία δεν μας επιτρέπει μεγάλη αισιοδοξία όσον αφορά αυτές τις ερωτήσεις. Για ένα όμως μπορούμε να είμαστε σίγουροι: τα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων αποτελούν μια σημαντική αναδιανομή: εισοδήματος και πλούτου υπέρ των ήδη πλουσίων, ρίσκου υπέρ των υπολοίπων. Όταν το κράτος πουλάει ένα περιουσιακό στοιχείο, κάτι κερδίζει και κάτι χάνει. Αν χρησιμοποιήσει τα χρήματα για να μειώσει το χρέος, τότε στα επόμενα χρόνια θα αντιμετωπίσει λιγότερα τοκοχρεολύσια. Από την άλλη, όμως, δεν θα έχει κάθε χρόνο τα κέρδη από την ιδιωτικοποιημένη εταιρία. Αν ο ιδιωτικός τομέας θεωρεί ότι μπορεί να εκμεταλλευτεί καλύτερα το συγκεκριμένο περιουσιακό στοιχείο, τότε θα το αγοράσει ακριβότερα, και συνολικά θα ωφεληθούν τα δημοσιονομικά μεγέθη. Αν, όμως, το κράτος πιέζεται και αναγκαστεί να πουλήσει φθηνά, τότε συνολικά θα χειροτερέψουν τα δημοσιονομικά. Η διεθνής εμπειρία διδάσκει ότι τα συνολικά οφέλη όσον αφορά τα δημοσιονομικά μεγέθη δεν είναι μεγάλα.   Σε ό,τι αφορά ειδικότερα τις ιδιωτικοποιήσεις δημοσίων αγαθών, αυξάνονται συνεχώς οι ενδείξεις ότι ο ιδιωτικός τομέας εκμεταλλεύεται τους καταναλωτές, αυξάνει τις τιμές και αποφεύγει τις δαπανηρές επενδύσεις για τις υποδομές. Οι βρετανικοί σιδηρόδρομοι, η παροχή ηλεκτρισμού στην Καλιφόρνια και οι ιδιωτικές εταιρίες νερού σε πολλές χώρες αποτελούν μερικές μόνο από τις πιο κραυγαλέες περιπτώσεις. Και γι΄ αυτό έχουμε διάφορες κινήσεις «επαναφοράς στο δήμο», όπως ανέλυσε ο Γιάννης Ευστσαθόπουλος σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του (Εποχή, 29.5.2011). Στις φαντασιώσεις των εκσυγχρονιστών, ο διευρυμένος ιδιωτικός τομέας λειτουργεί όχι μόνο αποτελεσματικά, αλλά κυρίως αυτόνομα: ο γόρδιος δεσμός με το κράτος κόβεται. Και πάλι η διεθνής εμπειρία, ωστόσο, δεν επιβεβαιώνει τους θιασώτες των ιδιωτικοποιήσεων. Ας αφήσουμε το κραυγαλέο παράδειγμα των τραπεζών, και το πώς αυτός ο τομέας συνεχίζει να παρουσιάζει κέρδη, σχεδόν αποκλειστικά με βάση την άρρητη στήριξη του κράτους σε νέες κοινωνικοποιήσεις σε περίπτωση νέων απωλειών. Σε χώρες όπως η Βρετανία, μετά το κύμα ιδιωτικοποιήσεων και στα χρόνια πριν από το 2008, ο δυναμισμός της οικονομίας συνέχισε να εξαρτάται από τη ζήτηση που παρείχε το κράτος. Μια πρόσφατη εργασία στη Βρετανία υπολόγισε ότι πάνω από τις μισές θέσεις εργασίες που δημιουργήθηκαν μετά από το 1998 (παραπάνω στις παλιές βιομηχανικές περιοχές) ήταν άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με το κράτος: είτε θέσεις στο δημόσιο τομέα, είτε θέσεις στον ιδιωτικό, συχνά δε σε πρώην δημόσιες επιχειρήσεις, που εξαρτώνταν από δημόσιες προμήθειες, δημόσια έργα κλπ. Με λίγα λόγια, το δημόσιο κάλυπτε την αδυναμία του ιδιωτικού τομέα να παράγει και να διανείμει ευημερία μέσω αρκετών θέσεων εργασίας. Αλλά, βέβαια, μεγάλο μέρος των κερδών από αυτή τη δημόσια παρέμβαση ήταν ιδιωτικό, γεγονός που υπογράμμιζε ότι, σχεδόν πάντοτε και παντού, τα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων αποτελούν μια ριζική αναδιανομή εισοδήματος από τους φορολογούμενους προς τον ιδιωτικό τομέα. Όταν μια εταιρία καθαρισμού παίρνει εργολαβία από το κράτος, η κερδοφορία της δεν είναι απαραίτητα ένδειξη αυξημένης αποτελεσματικότητας. Μπορεί να αντανακλά χαμηλότερους μισθούς, χειρότερες εργασιακές σχέσεις, και άρα μια αναδιανομή από τους πρώην δημόσιους υπαλλήλους στους μετόχους της ιδιωτική εταιρίας. Επιπλέον, δεν είναι μόνο σε σχέση με τις τράπεζες που ο δημόσιος τομέας συνεχώς καλείται να κοινωνικοποιήσει τις ιδιωτικές ζημιές. Πρόσφατα στη Βρετανία είχαμε το παράδειγμα ιδιωτικών μετοχικών κεφαλαίων (private equity funds) που επένδυσαν στον τομέα της φροντίδας των ηλικιωμένων. Βασίστηκαν σε δάνεια από τις τράπεζες (με ενέχυρα τα ακίνητα των ίδιων των οίκων ευγηρίας, σε μια αγορά ακινήτων σε άνθιση), και με εξασφαλισμένο το εισόδημα από το κράτος που χρηματοδοτούσε θέσεις σε οίκους ευγηρίας. Η «αποτελεσματικότητα», και η κερδοφορία, του ιδιωτικού τομέα αυξήθηκε με περικοπές στις υποδομές και στην κατάρτιση των εργαζόμενων. Συγχρόνως, τα ιδιωτικά κεφάλαια εξαγόρασαν μικρότερες εταιρίες για να πουλήσουν τα ακίνητα (δηλαδή τα κτίρια των οίκων ευγηρίας) σε εταιρίες ακινήτων, και μετά νοίκιασαν τα ίδια κτίρια από τις εταιρίες ακινήτων με συμβόλαια 30 ετών. Μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση, αυτά τα ιδιωτικά κεφάλαια γνώρισαν πολλά προβλήματα, αλλά ούτε γάτα ούτε ζημιά – το «αναποτελεσματικό κράτος» έκανε τις αναγκαίες παρεμβάσεις για να μην μείνουν οι ηλικιωμένοι, και αυτοί που αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα, στο δρόμο. Όταν το Daily Mail, μια από τις πιο δεξιές εφημερίδες της Βρετανίας, αναγκάζεται να γράφει τα ακόλουθα, τότε κάτι πολύ σοβαρό δεν πάει καλά με την όλη προσέγγιση: «Πότε θα μάθει το City ότι ο ανήθικη αρπακτική πλεονεξία παίζει το παιχνίδι των αριστερών που λένε ότι ο ιδιωτικός τομέας δεν μπορεί να εμπιστευτεί για την κοινωνική φροντίδα;». Έτσι ακριβώς, όπως συμπεράνει η Polly Toynbee (Guardian, 3.6.2011). Εν συντομία, το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων που προωθεί η κυβέρνηση δεν πρόκειται να καλυτερέψει τα οικονομικά του κράτους. Αμφιβάλλω πολύ αν θα δώσει μια νέα αναπτυξιακή ώθηση στην οικονομία μας για να μειωθεί το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ. Αλλά για ένα πράγμα μπορεί να είμαστε σίγουροι: θα συμβάλει σε μια περεταίρω αναδιανομή εισοδήματος προς τους έχοντες και κατέχοντες (γιατί, αλήθεια, έφυγε τόσο ξαφνικά αυτός ο όρος από το δημόσιο διάλογο;). Το κράτος θα συνεχίζει να προσφέρει έργα, προμήθειες, εγγυήσεις, αποζημιώσεις. Τα κέρδη δικά τους, με όσο το λιγότερο δυνατό ρίσκο. Οι υπόλοιποι θα είμαστε πάλι εδώ όταν το ρίσκο δεν βγει, όταν η επιχειρηματικότητα διαστάσει να ασχοληθεί με μακροπρόθεσμες επενδύσεις για υποδομές ή για τη φροντίδα αυτών που δεν έχουν τους κατάλληλους πόρους. Nice business if you can get it, όπως λένε και στην Αγγλία! Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μια διαφορετική εκδοχή του κειμένου δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία (12.6.2011) ΠΗΓΗ: RedNotebook