Γιατί να διαβάσουμε τον Ιβάν Ιλιτς

ΠΗΓΗ: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ, θεολόγος, ιστορικός, ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος, ο Ιβάν Ιλιτς (1926-2002) υπήρξε πάνω απ' όλα ένας ελεύθερος και κριτικός στοχαστής, του οποίου τα αιρετικά κείμενα υπονομεύουν όλες μας τις βεβαιότητες.

Αρκεί να θυμηθούμε τους τίτλους των βιβλίων του που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας: «Κοινωνία χωρίς σχολεία» (Νεφέλη, 1976), «Στο σοσιαλισμό φτάνεις μόνο με ποδήλατο» (Κατσάνος, 1989), «Ευτραπελία» (Κατσάνος, 1989), «Η2Ο και τα νερά της λησμοσύνης» (Χατζηνικολή, 1992), «Για τις ανάγκες του ανθρώπου σήμερα» (Νησίδες, 1999), «Ιατρική Νέμεση» (Νησίδες, 2010). Το ακόλουθο κείμενο του γερμανού κοινωνιολόγου Βόλφγκανγκ Σακς είναι ένα απόσπασμα από τον πρόλογο που έγραψε για την ιταλική έκδοση του βιβλίου της Martina Kaller-Dietrich «Vita di Ivan Illich» (Edizioni dell' Asino, 2011).

Γιατί πρέπει να διαβάζουμε τον Ιλιτς σήμερα; Είναι δυνατό να απαντήσουμε τόσο με τρόπο συνθετικό όσο και με τρόπο πιο αναλυτικό. Συνθετικά: Ο Ιλιτς στοχάζεται για την παγκόσμια επανάσταση η οποία μετέτρεψε τον γεωργικό πολιτισμό σε βιομηχανική κοινωνία. Πράγματι, ο θάνατος των γεωργικών πολιτισμών υπήρξε - για να το πούμε με τα λόγια του Χόμπσμπαουμ - η πιο δραματική κοινωνική ανατροπή του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα, μια ανατροπή που διαχωρίζει για πάντα τον σύγχρονο κόσμο από το παρελθόν. Αυτή σηματοδότησε το τέλος μιας πολιτισμικής εξέλιξης που διήρκεσε χιλιάδες χρόνια, στη διάρκεια της οποίας οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν από τη γεωργία, από την κτηνοτροφία και από την αλιεία. Από τη στιγμή που οι ιάπωνες και ευρωπαίοι χωρικοί έπαψαν να καλλιεργούν τη γη, στη δεκαετία του 1960, η Νότια Αμερική και μεγάλο μέρος της Ασίας ακολούθησαν το παράδειγμά τους. Ο Ιλιτς μπόρεσε να ψηλαφήσει με τα χέρια του αυτήν την επανάσταση: στη Νέα Υόρκη ήταν ενοριακός βοηθός των μεταναστών από την Καραϊβική, στο Πόρτο Ρίκο εργαζόταν στο εκπαιδευτικό σύστημα, στο Μεξικό έζησε από κοντά την πάλη για την επιβίωση των αυτοχθόνων πολιτισμών, ταξίδια με πούλμαν στη Λατινική Αμερική και πεζοπορίες στην Αφρική έβαλαν μπροστά στα μάτια του τη σύγκρουση των εποχών. Σε αυτήν την ανατροπή κατόρθωσε να δει πολύ λίγα πράγματα από εκείνη την πρόοδο που υποστήριζαν οι θεωρητικοί του εκσυγχρονισμού. Με αυτόν τον τρόπο - έτσι σκεφτόταν - θα άλλαζε η ανθρώπινη κατάσταση. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, κατά τη γνώμη του, η ιστορία της ανθρωπότητας είχε δημιουργήσει συνεχείς και κατάλληλες πολιτισμικές μορφές, αλλά τώρα υποχρεωνόμαστε να καταγράφουμε την ανελέητη υπεροχή μιας μεγαμηχανής με οικουμενικές βλέψεις, η οποία απέβλεπε στη μαζική παραγωγή και στον σχεδιασμό από ειδικούς ολόκληρης σχεδόν της ζωής. Ετσι τα βιβλία του Ιλιτς που έγιναν παγκόσμιες επιτυχίες, όπως τα «Κοινωνία χωρίς σχολεία» και «Ιατρική Νέμεση», μπορούν να διαβαστούν ως μια υπεράσπιση αυθεντικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όπως η μελέτη, το βάδισμα, η κατοίκηση, η θεραπεία ή η ψυχαγωγία και ως ένα κατηγορητήριο εναντίον του μετασχηματισμού αυτών των δραστηριοτήτων σε εμπορεύματα που παράγονται μαζικά από το έργο των σχολείων, των συστημάτων μεταφοράς, των πόλεων και των περιφερειών τους, των νοσοκομείων και των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Για να χρησιμοποιήσουμε μιαν εικόνα που επινόησε ο ίδιος: το έργο του Ιλιτς είναι μια νεκρολογία μεγάλης εμβέλειας για εκείνο τον κόσμο των μη βιομηχανικών πολιτισμών που χάνονται. Αλλά ο Ιλιτς απείχε πολύ από το να σταματάει στην έκφραση του οικουμενικού πόνου γι' αυτήν την απώλεια. Προτιμούσε να περνάει στην επίθεση. Επομένως, για να απαντήσουμε διεξοδικά στο ερώτημα για το σημερινό νόημα του Ιλιτς: αυτός πλαισιώνει τη νεκρολογία των μη βιομηχανικών πολιτισμών με την προεικόνιση ενός μεταβιομηχανικού κόσμου, ο οποίος θα εγερθεί μέσα από τα ερείπια της βιομηχανικής και οικονομικής ύβρεως. Πράγματι, αυτός ψέγει τη διαδικασία του εκσυγχρονισμού όχι από νοσταλγία για το παρελθόν, αλλά επειδή τη θεωρεί εντελώς ακατάλληλη για το μέλλον. Στο μεταξύ αυτή η διάγνωση έχει γίνει κοινή συνείδηση. Δύσκολα θα βρεθεί κάποιος έτοιμος να υπερασπιστεί ανοιχτά τη διαδικασία του εκσυγχρονισμού στην εποχή του κλιματικού χάους, της εξάντλησης των πόρων και της υποβάθμισης της φύσης. Υψώνονται ήδη τα σύννεφα της καταιγίδας του 21ου αιώνα. Βέβαια, για τον Ιλιτς, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η κρίση της βιόσφαιρας είναι μόνον ένα σύμπτωμα. Αυτός πιστεύει ότι αυτή η κρίση απλώνει τις ρίζες της στην αλαζονεία της υπερβολής, στην υπέρβαση κάθε ορίου. Στο πρώτο μισό του έργου του, αυτός αποδίδει στους σύγχρονους θεσμούς και στους ειδικούς τους την αντίσταση στην αναγνώριση των ορίων της ανθρώπινης ισχύος. Και δεν παραλείπει να καταλογίσει στο σχολικό σύστημα, στο σύστημα των μεταφορών και στο υγειονομικό σύστημα το γεγονός ότι έχουν γίνει υπερβολικά καταπιεστικά, απάνθρωπα, αντιπαραγωγικά. Στην επόμενη φάση της ζωής του όμως υπογραμμίζει το γεγονός ότι η έλλειψη ορίων διαπερνά ήδη τις κοινές πεποιθήσεις χάρη στον μετασχηματισμό του νοήματος εννοιών όπως η «ανάπτυξη», η «ζωή», η «υγεία», σε συστημικά μεγέθη που παρακάμπτουν τα πρόσωπα με σάρκα και οστά. Ετσι, στα μάτια του, τα μέσα γίνονται πιο σημαντικά από τους σκοπούς, όχι μόνον από υλική αλλά και από πνευματική άποψη. Γι' αυτό για τον Ιλιτς το πρόβλημα δεν είναι μόνον η κρίση της φύσης (δηλαδή η υποβάθμιση του περιβάλλοντος) αλλά και η κοινωνική και ηθική κρίση. Με άλλα λόγια, δεν χάνεται μόνον το φυσικό περιβάλλον, αλλά μαζί με αυτό χάνονται και οι συνθήκες στις οποίες μπορούν να ευδοκιμήσουν η αγάπη για τον πλησίον και η προσωπική ευθύνη (...).