Πιστεύω εις έναν Αναρχισμόν!

ΠΗΓΗ: Έντυπη Έκδοση Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 

Κυριακή 3 Φεβρουαρίου 2013

Του Χ. Ι. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ

Η άρνηση του ανθρώπου ότι υπάρχει ένα νόμιμο κράτος στο οποίο είναι υποχρεωμένος να υπακούσει, ακόμη κι όταν αυτό τον διατάζει σε κάτι που θεωρεί ο ίδιος ανήθικο. Το δόγμα του αναρχισμού όπως το διατύπωσε, πριν από 43 χρόνια, στο βιβλίο του «Προς υπεράσπιση του αναρχισμού», ο Αμερικανός στοχαστής και πανεπιστημιακός Ρόμπερτ Πολ Γουλφ και το επαναπροσεγγίζει σήμερα...

Στη σύγχρονη πολιτική φιλοσοφική σκέψη, τα βιβλία που ορίζουν και καθιερώνουν νέα όρια έξω από τα υπάρχοντα πλαίσια είναι σπάνια. Αυτό ισχύει ακόμη περισσότερο για έργα που καταπιάνονται με ιδεολογικά φορτισμένες έννοιες από καθαρά αναλυτικο-θεωρητικές προσεγγίσεις. Ενα τέτοιο έργο, και νομίζω υπάρχει κοινή συναίνεση περί αυτού, είναι το κλασικό μικρό βιβλίο του Αμερικανού στοχαστή και πανεπιστημιακού καθηγητή Ρόμπερτ Πολ Γουλφ με τον τίτλο «Προς υπεράσπιση του αναρχισμού». Το βιβλίο δημοσιεύθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1970, στα μέσα του πολέμου του Βιετνάμ και ως πρόκληση στη λεγόμενη νόμιμη εξουσία του κράτους να υποχρεώνει τους νέους να υπηρετούν στο στρατό όταν πολλοί από αυτούς ήταν εναντίον του πολέμου. Την περίοδο εκείνη, ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ δίδασκε πολιτική φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη και είχε ήδη ασπαστεί το φιλοσοφικό αναρχισμό από τη στιγμή που απέτυχε, όπως ο ίδιος έχει δηλώσει, να λύσει για τους φοιτητές του στην τάξη «το θεμελιώδες πρόβλημα στην πολιτική φιλοσοφία», το οποίο περιστρέφεται γύρω από το ερώτημα εάν η ηθική αυτονομία του ατόμου και η εξουσία του κράτους είναι συμβατά.

Στο «Προς υπεράσπιση του αναρχισμού», ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ προωθεί ένα από τα ισχυρότερα επιχειρήματα ενάντια στη νομιμότητα του κράτους που έχει κανείς σοφιστεί. Το βιβλίο συζητήθηκε εκτενώς για πολλά χρόνια, με τις δύο πρώτες εκδόσεις του να πουλάνε στις ΗΠΑ πάνω από 200.000 αντίτυπα, αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι μάλλον αρνήθηκαν να δεχτούν τα συμπεράσματά του, παρά την ισχυρή λογική που περιείχαν. Κατά κάποιο τρόπο, αυτή είναι και η ιστορία του αναρχισμού: αρκετός κόσμος βρίσκει ελκυστικά τα επιχειρήματα της συγκεκριμένης πολιτικής ιδεολογίας, ίσως ακόμη και το ίδιο το όραμά του, αλλά αρνείται να δεσμευθεί πολιτικά μαζί της καθώς δεν θεωρεί και πολύ ρεαλιστική την όλη ιδέα μιας κοινωνίας δίχως κράτος. Παραδόξως, ο ίδιος ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ δήλωσε πως δεν θα μπορούσε εύκολα να φανταστεί μια ομαλά λειτουργούσα κοινωνία δίχως κάποια μορφή κυβέρνησης. Αλλά αυτός δεν ήταν ο στόχος του έτσι κι αλλιώς. Ο στόχος του ήταν να δείξει ότι το κράτος δεν είναι μια νόμιμη οντότητα -και, πάνω σ' αυτό, δεν χωράει καμία αμφιβολία ότι έκανε μια αρκετά καλή δουλειά.

Επίκαιρα επιχειρήματα

Πραγματικά, ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο του πρόσφατα, έπειτα από σαράντα και κάτι χρόνια, βρήκα πως τα επιχειρήματά του παραμένουν ισχυρά, δίχως ο χρόνος και οι πολιτικές εξελίξεις να τους έχουν στερήσει κάτι από την αρχική τους ισχύ. Και, με έναν παράξενο τρόπο, ήμουν χαρούμενος που ανακάλυψα ότι ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ παραμένει ακόμη ένας φιλοσοφικός αναρχικός, που αρνείται να αναγνωρίσει οποιαδήποτε νομιμότητα σε οποιοδήποτε κράτος.

Οι απόψεις του, όπως μου δήλωσε, δεν έχουν αλλάξει: «Κατέληξα στη θέση που ανέπτυξα ως αποτέλεσμα μιας μεγάλης και πολύ διερευνητικής ανάλυσης για τα θεμέλια της εξουσίας του δημοκρατικού κράτους (δεν πίστευα πραγματικά ότι κάποια άλλη μορφή κράτους είχε έστω την ελάχιστη πιθανότητα να είναι νόμιμη). Αφ' ότου τελικά δημοσιεύθηκε το βιβλίο, το 1970, διάφοροι άνθρωποι ανέλαβαν το έργο να αντικρούσουν τα επιχειρήματά μου, κυρίως με την επίκληση της έννοιας "εκ πρώτης όψεως υποχρεώσεις". Καμία από αυτές τις προσπάθειες δεν φάνηκαν για μένα ικανές να προκαλέσουν έστω τις ελάχιστα σοβαρές αμφιβολίες για το επιχείρημά μου, το οποίο είναι, σε τελευταία ανάλυση, πολύ απλό, ακόμη και στοιχειώδες. Ομολογώ πως δεν έχω παρακολουθήσει συστηματικά τη βιβλιογραφία που έχει ξεφυτρώσει όλα αυτά τα χρόνια ως απάντηση στο βιβλίο μου, αλλά είναι πολύ δύσκολο για μένα να φανταστώ ένα επιχείρημα που θα με οδηγούσε να αλλάξω γνώμη».

Ο αναρχισμός, όπως και όλες οι πολιτικές ιδεολογίες, αντιμετωπίζει ορισμένα προβλήματα, που προκύπτουν από τη χρήση βασικών εννοιών όπως αυτών της εξουσίας και της αυτονομίας. Λόγου χάρη, γιατί δεν μπορεί η εξουσία να είναι αποδεκτή (όχι μόνο αποδεκτή, αλλά και να ζητηθεί η ανάκλησή της) και να αποτελεί αυτό μια αυτόνομη απόφαση; Ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ αποκρίθηκε σε αυτό το δίλημμα λέγοντας ότι στη θεωρία που ανέπτυξε στο βιβλίο του, «η αυτονομία είναι αυτο-νομοθετική και δεν αναφέρεται στην απουσία όλων των περιορισμών στη δράση». Και συνέχισε τονίζοντας ότι «οι αυτόνομες αποφάσεις είναι πράγματι επιτακτικές για το άτομο που τις παίρνει. Εάν ελεύθερα και αυτόνομα δεσμευθώ γύρω από ένα ορισμένο σχέδιο δράσης, δεσμεύομαι από αυτήν την απόφασή μου ακριβώς με τον τρόπο που οι υπερασπιστές της νομιμότητας της κρατικής εξουσίας ισχυρίζονται ότι είμαι ηθικά δεσμευμένος από τους νόμους ενός υποθετικά νόμιμου κράτους. Από αυτή την άποψη, ακολουθώ τον Καντ, ο οποίος κατέστησε αρκετά σαφές ότι η αυτονομία είναι να ορίζει κανείς ένα νόμο για τον εαυτό του, όχι το ελεύθερο να κάνει ό,τι θέλει».

Είναι όντως γεγονός ότι ο αναρχισμός δεν υποστηρίζει πως η αυτονομία του ατόμου υπονοεί ελευθερία αποδεσμευμένη από νόμους που έχουν δημιουργήσει οι ίδιοι οι άνθρωποι. Αλλά, στην πραγματικότητα, αρκετοί, ακόμη και μέσα στον λεγόμενο αναρχικό χώρο, έχουν διαστρεβλώσει το όλο θέμα προωθώντας τη λανθασμένη ιδέα πως ελευθερία σημαίνει το δικαίωμα να κάνει ο καθένας ό,τι θέλει. Ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ ήταν κάθετος επί του θέματος: «Αυτονομία είναι η ηθική ελευθερία αποδεσμευμένη από νόμους που έχουν δημιουργηθεί από άλλους -από αυτό που ο Καντ θα είχε αποκαλέσει ετερονομία. Επιτρέψτε μου να προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω το θέμα γι' αυτό. Η λέξη "αναρχία" χρησιμοποιείται συνήθως για να υποδηλώνει το "χάος", να περιγράφει μια κατάσταση όπου "κόσμος προκαλεί επεισόδια σε διαδηλώσεις", μια κατάσταση "απόλυτης έλλειψης αυτοελέγχου". Τίποτα απ' ό,τι έχω γράψει, ούτε κατά φαντασία, δεν προτείνει ότι βρίσκω ελκυστικό το θέαμα της βίας στους δρόμους, τις καταστροφές, τις λεηλασίες (αν και οι λεηλασίες σε μερικές περιστάσεις, όπως στο φοβερό τυφώνα "Κατρίνα" που έπληξε τη Νέα Ορλεάνη μερικά χρόνια πριν, είναι απόλυτα δικαιολογημένες ως τρόπος για να μείνει κανείς ζωντανός).

Το δόγμα που αποκαλώ αναρχισμός είναι απλά η άρνηση ότι υπάρχει, ή ότι θα μπορούσε να υπάρξει, ένα νόμιμο κράτος -ένα κράτος, δηλαδή, που είμαι ηθικά υποχρεωμένος να υπακούσω, ακόμη και όταν με διατάζει, σε κάτι που θεωρώ ανήθικο. Επιτρέψτε μου να σας υπενθυμίσω ότι αυτό το βιβλίο γράφτηκε και δημοσιεύθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ, όταν έλεγαν στους Αμερικανούς νέους που εναντιώθηκαν στον πόλεμο πως είχαν ηθική υποχρέωση (όχι μόνο νομική υποχρέωση) να υπηρετήσουν στο στρατό, επειδή ο πόλεμος ήταν εγκεκριμένος από μια κατάλληλα εκλεγμένη κυβέρνηση μέσω δημοκρατικών διαδικασιών. Πάνω από οτιδήποτε άλλο, σκοπός μου ήταν να αντικρούσω αυτό το επιχείρημα».

Η νομιμότητα της εξουσίας

Το θέμα της νομιμότητας της εξουσίας του κράτους παραμένει ωστόσο μια περίπλοκη υπόθεση, τόσο σε φιλοσοφικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Αυτό φάνηκε να το αναγνωρίζει ο Πολ Γουλφ όταν του έθεσα το ζήτημα της φύσης του ανθρώπου ως «πολιτικού όντος», από το οποίο μάλλον συνεπάγεται ότι μια πολιτική κοινότητα θα στηρίζεται πάντα σε κάποια μορφή πολιτικής εξουσίας, ή, εναλλακτικά, το δίλημμα ότι η ανθρώπινη ελευθερία είναι κάτι που μπορεί να υφίσταται μόνο μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο. Τόνισε, φυσικά, ότι θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε αν η «πολιτική εξουσία» στην οποία αναφέρομαι είναι «de jure ή de facto νόμιμη εξουσία».

Και συνέχισε λέγοντας ότι «σε μια μεγάλη, σύνθετη κοινωνία κάποια μορφή κοινωνικού συντονισμού είναι απαραίτητη και, άσχετα με το τι λένε οι ελευθεριακοί του καπιταλισμού, η αγορά δεν μπορεί ούτε κατά διάνοια να πετύχει τον απαραίτητο συντονισμό. Το κράτος -είτε δημοκρατικά εκλεγμένο είτε θεικά εμπνευσμένο είτε παραδοσιακά επιλεγμένο- μπορεί και πετυχαίνει αυτόν το συντονισμό. Μερικές φορές το κάνει καλοκάγαθα και αποτελεσματικά, οπότε σ' αυτή την περίπτωση κάποιος οφείλει να συνεργαστεί μαζί του. Μερικές φορές το κάνει άδικα, βλαβερά ή ανεπαρκώς, οπότε σ' αυτή την περίπτωση μπορεί να είναι ηθικά υποχρεωτικό να του αντιταχθούμε. Δεν υπάρχει κανένας πολύ καλός λόγος να υποθέσουμε ότι τα δημοκρατικά κράτη θα είναι πάντα, ή έστω τις περισσότερες φορές, περισσότερο δίκαια και γενναιόδωρα από άλλα είδη κρατών. Αλλά σε όλες τις περιπτώσεις, εγώ, ως "ηθικά δρων" άτομο πρέπει αυτόνομα να αποφασίσω πότε είναι σωστό να συνεργαστώ και πότε να αντιταχθώ». Οσον αφορά την πολιτική «ελευθερία», παραδέχθηκε ότι «πράγματι, μπορεί να υπάρχει μόνο μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο», υπογραμμίζοντας ταυτόχρονα ότι «αυτό το γεγονός σε καμία περίπτωση δεν αντικρούει την αλήθεια της θέσης που προώθησα σε εκείνο το βιβλίο».

Μια κύρια αρχή του φιλοσοφικού αναρχισμού είναι ότι όλες οι μορφές πολιτικής εξουσίας ή διακυβέρνησης στηρίζονται στη βία. Την άποψη αυτή τη συμμερίζεται πλήρως ο Πολ Γουλφ, λέγοντας χαρακτηριστικά ότι «όλες οι μορφές διακυβέρνησης στηρίζονται στην απειλή και στη χρήση της ισχύος... Στο βαθμό που η δημοκρατία η ίδια αναγκάζει τους πολίτες να κάνουν κάτι που αυτοί θεωρούν ότι είναι ανήθικο, τότε δεν διαφέρει από κανένα άλλο είδους κράτους».

Η συζήτηση στράφηκε στη συνέχεια στη σημερινή κυρίαρχη μορφή εξουσίας, αυτή του νεοφιλελευθερισμού. Μου φάνηκε παράξενο να ακούω τον Πολ Γουλφ να δηλώνει πως δεν είναι βέβαιος τι σημαίνει η φράση «νεοφιλελεύθερο κράτος» και πως στην περίπτωση των ΗΠΑ «η χρήση του όρου "νεοφιλελεύθερο κράτος" δεν προσφέρει καμιά μορφολογική διαφορά σχετικά με τη θέση του ιμπεριαλισμού στην αμερικανική πολιτική». Αλλά αυτό τελικά που εννοούσε, όπως μου ξεκαθάρισε, ήταν ότι «ο νεοφιλελευθερισμός αναφέρεται ή περιγράφει ένα συγκεκριμένο σύνολο πολιτικών και όχι μια συγκεκριμένη μορφή πολιτικής οργάνωσης». Και συνέχισε λέγοντας: «Ο νεοφιλελευθερισμός στις ΗΠΑ υπερασπίζεται και προωθεί για πάνω από μισό αιώνα τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Αμερικής συνήθως, αλλά όχι πάντα, με τη χρήση στρατιωτικής ισχύος. Εχει επίσης δικαιολογήσει την κατάργηση των συνταγματικών περιορισμών στην κρατική παρέμβαση στις ζωές των πολιτών. Αλλά αυτές τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες τις έχει υπηρετήσει κάθε πρόεδρος, από τον Χάρι Τρούμαν έως τον Μπαράκ Ομπάμα, και αμφότερα τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα, χωρίς εξαίρεση ή αξιοσημείωτη διαφωνία».

Μια φυσική κοινωνία δίχως κυβέρνηση μπορεί να ακούγεται καλή στη θεωρία, αλλά το πώς φτάνει κανείς έως εκεί είναι ένα πολύ διαφορετικό θέμα, κάτι που το παραδέχτηκε και ο ίδιος ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ. Στο ερώτημά μου για τον τρόπο με τον οποίον ο αναρχισμός προτείνει να συνδέσει τη θεωρία και την πράξη στον 21ο αιώνα, η απάντησή του ήταν σαφέστατη: «Οπως υπογράμμισα στο "Προς υπεράπιση του αναρχισμού", έχω σοβαρές αμφιβολίες για τη δυνατότητα επιτυχίας ενός κοινωνικά επιθυμητού επιπέδου συντονισμού ελλείψει αυτού που αποκαλείται κυβέρνηση. Περιέγραψα τον εαυτό μου σε εκείνο το βιβλίο ως φιλοσοφικό αναρχικό, και όχι ως αναρχικό που πετάει βόμβες μολότοφ ή ως έναν ελευθεριακό αναρχικό ή κοινοτικό αναρχικό. Ξέρω ότι απογοητεύω μερικούς από τους αναγνώστες μου, αλλά αυτή είναι η κατάσταση».

Θιασώτης του Μαρξ

Ο Ρόμπερτ Πολ Γουλφ έχει δηλώσει ότι στην πολιτική είναι αναρχικός και στα οικονομικά μαρξιστής. Ως τελευταίο θέμα της συζήτησης, τον ρώτησα αν αισθάνεται ότι υπάρχει κάποια αντίφαση σε αυτή τη δήλωση: «Καμία αντίφαση. Φοβάμαι όμως πως το θέμα είναι πάρα πολύ σύνθετο για να αναπτυχθεί εδώ», δήλωσε. «Εχω παρουσιάσει το πώς κατανοώ τον Μαρξ σε δύο βιβλία και σε αρκετά άρθρα. Οταν λέω ότι είμαι μαρξιστής, εννοώ κυριολεκτικά ότι πιστεύω πως ο Μαρξ είχε δίκιο να δηλώνει ότι ο καπιταλισμός στηρίζεται στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης. Πιστεύω ότι η ανάλυσή του για τη δομή και τα θεμέλια του καπιταλισμού ήταν ουσιαστικά σωστή, αν και σε άλλα πράγματα έκανε λάθος (ήταν ένας κοινωνικός επιστήμονας, όχι ένας θρησκευτικός προφήτης που μιλούσε με βάση τη θεία έμπνευση). Δεν έχω ιδέα εάν ο Μαρξ θα είχε συμφωνήσει μαζί μου για το ότι είναι αδύνατον να υπάρξει ένα νόμιμο κράτος. Δεν σκέφτηκε ποτέ πάνω σε ένα τέτοιο πλαίσιο».