Από την “αθωότητα των μουσουλμάνων” στις Pussy Riot και τον πατέρα Παστίτσιο: Η ανάγκη για κάποιες διακρίσεις.

ΠΗΓΗ: Πολιτική Οικονομία

του Νίκου Προγούλη

Η σύγκρουση της ελευθερίας της έκφρασης με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή την πολιτισμική ταυτότητα κάποιων ομάδων είναι ένα διαχρονικό φαινόμενο που έρχεται ξανά και ξανά στην επικαιρότητα. Μπορούμε, από τα σχετικά πρόσφατα, να θυμηθούμε τις γελοιογραφίες του Μωάμεθ από δυτικούς γελοιογράφους μερικά χρόνια πριν, που ξεσήκωσαν ταραχές στον ισλαμικό κόσμο, ή στα καθ΄ημάς, την έκθεση οutlook το 2004, (όπου ο Καρατζαφέρης είχε απαιτήσει να κατέβει ένας πίνακας που έδειχνε ένας πέος να χύνει στο σταυρό), κλπ, κλπ.

Η μεγάλη μερίδα των απόψεων που τάσσεται υπέρ της ελευθερίας της έκφρασης, (ότι μορφή κι αν έχει αυτή, π.χ. πρόκληση, χλεύη, γελοιοποίηση, κλπ), μιλάει συλλήβδην για “σκοταδισμό”, “επιστροφή στον μεσαίωνα”, κλπ, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις επισημαίνεται ότι οι θιγόμενοι έχουν δύο μέτρα και δύο σταθμά: για παράδειγμα, αν είναι χριστιανοί, επικαλούνται τις αξίες του δυτικού πολιτισμού και του διαφωτισμού όταν πρόκειται για την προσβολή άλλων θρησκειών, ενώ όταν στο στόχαστρο της σάτιρας μπαίνει η δική τους θρησκεία, τότε ο διαφωτισμός πάει περίπατο.

Θα προσπαθήσουμε εδώ να βάλουμε κάποια κριτήρια που διαχωρίζουν αυτές τις περιπτώσεις, γιατί κατά τη γνώμη μας, είναι φανερό ότι σε κάποιες περιπτώσεις πρόκειται για κριτική, έστω και άκομψη, που θα έπρεπε όμως να είναι ελεύθερη, ενώ σε άλλες περιπτώσεις πρόκειται για πολεμική πράξη.

Κριτήριο 1ο, και βασικότερο, είναι το αν η κριτική, (πρόκληση, γελοιοποίηση, κλπ), έρχεται “εκ των έσω” ή “εκ των έξω” σε μια εθνική, ή πολιτισμική ή θρησκευτική ομάδα. Αν έρχεται εκ των έσω, είναι, γενικά μιλώντας, θεμιτή. Αν απαγορευόταν, μπλοκάρεται οποιαδήποτε αλλαγή ή εξέλιξη στις αντιλήψεις, που μπορεί να την επιθυμεί ένα σημαντικό μέρος της ομάδας, και να αποκλείεται επειδή κανείς δεν επιτρέπεται να αμφισβητήσει να κριτικάρει, να σατιρίσει, με οποιονδήποτε τρόπο. Αν, όμως, έρχεται “εκ των έξω” αποτιμάται διαφορετικά, γιατί πρόκειται για πολεμική πράξη. Είναι τελείως διαφορετικό πράγμα μια γελοιογραφία για τον Μωάμεθ από έναν Σαουδάραβα γελοιογράφο, (αν μπορούμε να φανταστούμε ποτέ κάτι τέτοιο), και άλλο από έναν Δανό ή Ολλανδό. Αντίστοιχα, ένας Ιρανός γελοιογράφος π.χ. που σατιρίζει τον Χριστό, δεν ενδιαφέρεται για το ζήτημα πραγματικά, αλλά δυσφημίζει τον “εχθρό” με σκοπό να οξύνει μια αντιπαράθεση που, επί της ουσίας δεν έχει θρησκευτικό διακύβευμα. Με αυτό το κριτήριο, η “αθωότητα των μουσουλμάνων”, είναι ένα εργαλείο πολεμικής προπαγάνδας, ενώ ο “Παστίτσιος” είναι κάτι τελείως διαφορετικό, αφού πρόκειται για το κατασκεύασμα ενός Έλληνα και, τυπικά τουλάχιστον, Χριστιανού όπως όλοι μας,

Ακόμη πιο καθαρά γίνονται τα πράγματα όταν συνυπολογίσουμε, επικουρικά, ένα 2ο κριτήριο,αυτό της ισχύος: Όταν αυτός που δυσφημίζει, σατιρίζει, προσβάλλει, κλπ είναι όχι μόνο από τους απ΄έξω, αλλά και σε θέση ισχύος, τότε πρόκειται για κανονική επίθεση. Για να δώσω ένα παράδειγμα, ενώ ο πίνακας στο outlook, (δεν αναφέρομαι καθόλου στην καλλιτεχνική του αξία), είναι θεμιτός αν προέρχεται από έναν ζωγράφο που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μετέχει του δυτικού – χριστιανικού πολιτισμού, είναι απαράδεκτος αν προέρχεται από έναν Τούρκο ζωγράφο, ειδικά στα μάτια μιας χριστιανικής μειονότητας που μένει στην Τουρκία και η οποία λογικά αισθάνεται απειλούμενη. Για να μη δίνουμε όμως υποθετικά παραδείγματα, στη σημερινή πραγματικότητα, ο συνήθης στόχος τέτοιου τύπου είναι το Ισλάμ, με το οποίο μάλιστα η Δύση τυχαίνει να είναι σε σύγκρουση σε διάφορα επίπεδα, κυρίως όμως της γεωπολιτικής σφαίρας, οπότε τέτοιες πράξεις προετοιμάζουν το έδαφος για έναν πόλεμο άνευ ενδοιασμών, κατατάσσοντας τον αντίπαλο “εκτός πολιτισμού”. Αυτό δεν είναι κάτι διαφορετικό από το “πας μη Έλλην Βάρβαρος” των αρχαίων, που σημαίνει ότι αφού ο άλλος είναι, τάχα, πολιτισμικά υποδεέστερος, μπορώ και να τον πολεμήσω και να τον πάρω δούλο, χωρίς να του αναγνωρίζω δικαιώματα που επιφυλάσσω για μένα και τους ομοίους μου μόνο.

Ένα 3ο κριτήριο, σαφώς λιγότερο σημαντικό, είναι το πόσο επιθετικά βγαίνει προς τα έξω η προσβολή, όχι σαν περιεχόμενο, αλλά σαν κανάλι επικοινωνίας. Που σημαίνει, ότι όποιος θέλει πάει στο outlook και βλέπει τον πίνακα, όποιος δεν θέλει, δεν πάει. Όποιος θέλει μπαίνει στοfacebook και βλέπει τον “Παστίτσιο” ή το θεωρεί σαχλαμάρα και το προσπερνάει. Σχετικά, διαφορετική είναι η περίπτωση των “pussy riot” που, αν και κριτικάρουν “εκ των έσω” αφού μετέχουν του Ρωσικού πολιτισμού, δεν ανέβασαν το τραγούδι τους στο internet, για να το ακούσει όποιος θέλει, αλλά μπήκαν σε εκκλησία την ώρα λειτουργίας και το “επέβαλλαν” σε ένα κοινό που κατά τεκμήριο δεν ήταν δικό τους.

Φυσικά, υπάρχουν περιπτώσεις που δεν μπορούν να καλυφθούν από τα κριτήρια που βάζουμε, ενώ άλλες που βρίσκονται σε “γκρίζα ζώνη”, ειδικά σε περιπτώσεις μειονοτήτων που έχουν, εν μέρει μόνο, ενσωματωθεί σε ξένες κοινωνίες. Επίσης πολλοί θα αμφισβητήσουν την καθαρότητα του “μέσα” και του “έξω” αλλάζοντας κατά το δοκούν το εύρος που έχουν. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, κάποιος να ισχυριστεί ότι όποιος σατιρίζει σαν τον “παστίτσιο” είναι έξω από την κοινότητα που συγκροτούν οι χριστιανοπατριώτες, επομένως είναι επιτιθέμενος και καλώς τον συνέλαβαν. Εδώ, η δική μου θέση είναι ότι δεν τίθεται τέτοιο ζήτημα.

Όλοι οι “Έλληνες Ορθόδοξοι”, ακόμη κι αν δεν πιστεύουν, πάντως λούζονται την ορθοδοξία με διάφορους τρόπους: από την υποχρεωτική και εν αγνοία βάπτισή τους, τα θρησκευτικά και το κατηχητικό στα μαθητικά χρόνια, μέχρι τους μισθούς των παπάδων που βγαίνουν από τον κρατικό προϋπολογισμό, κι ακόμη την επιρροή του παπαδιαριού σε κάθε ζωτική δραστηριότητα εντός Ελλάδος, για να αφήσουμε την εμπλοκή του σε οικονομικά σκάνδαλα. Όλοι αυτοί λοιπόν είναι σαφώς “εκ των έσω” και έχουν δικαίωμα να κριτικάρουν.