Richard Wolff: Οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις της κρίσης στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ

Πηγή: Αυγή

Hμερομηνία δημοσίευσης: 06/06/2010

Συνέντευξη του Ρίτσαρντ Γουλφ στον Χάρη Κωνσταντινίδη

Ο Richard Wolff είναι ένας από τους γνωστότερους αμερικανούς μαρξιστές οικονομολόγους, ομότιμος καθηγητής του University of Massachusetts Amherst και επισκέπτης καθηγητής του New School University. Σε συνεργασία με τον καθηγητή Στήβεν Ρέζνικ, έγραψε πλήθος βιβλίων και άρθρων, διατυπώνοντας μια καινοτόμα προσέγγιση στην πολιτική οικονομία μέσω των εργαλείων της ταξικής διαδικασίας και του επικαθορισμού. To πιο πρόσφατο βιβλίο του Capitalism Hits the Fan (2009) αξιοποιεί αυτό το πλαίσιο για την ανάλυση της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του (σε συνεργασία με τον Stephen Resnick) Ταξική θεωρία και Ιστορία. Καπιταλισμός και κομμουνισμός στην ΕΣΣΔ (μετ. Θανάσης και Βίκτωρας Τσακίρης, Ελληνικά Γράμματα, 2005).

Ο Richard Wolff βρέθηκε στην Ελλάδα την προηγούμενη εβδομάδα, προσκεκλημένος του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο Χάρης Κωνσταντινίδης, υποψήφιος διδάκτωρ οικονομικών στο University of Massachusetts Amherst, τον συνάντησε και μίλησε μαζί του.

(Συζητείστε για το άρθρο στην σχετική ανάρτηση στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων)

* Οι ΗΠΑ βίωσαν τα τελευταία τρία χρόνια μια ύφεση και πρόσφατα μια «ανάκαμψη χωρίς θέσεις εργασίας». Πώς αξιολογείτε τις προοπτικές της αναθέρμανσης;

*Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν πως υπάρχει μια δυσχέρεια στην ανάκαμψη, αν όχι ότι έρχεται το τέλος της. Από τις αρχές Απριλίου, οι χρηματιστηριακοί δείκτες έχουν σταματήσει να ανεβαίνουν, ενώ επανεμφανίστηκαν τα προβλήματα στον τραπεζικό και τον στεγαστικό τομέα. Το πρόβλημα της ανεργίας μεγάλωνε διαρκώς, ενώ βρισκόμαστε μόλις στην πρώτη φάση του αντίκτυπου της κρίσης όσον αφορά τις περικοπές θέσεων εργασίας και υπηρεσιών του δημοσίου, ιδιαίτερα στις μεγάλες πολιτείες, όπως στη Νέα Υόρκη και την Καλιφόρνια, όπου έχουν ήδη γίνει δεκάδες χιλιάδες απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων. Τα δημόσια εκπαιδευτικά ιδρύματα έχουν πληγεί ιδιαιτέρως, κάτι που θέτει σε κίνδυνο τη μακροπρόθεσμη ανταγωνιστικότητα των ΗΠΑ, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του αμερικανικού ειδικευμένου εργατικού δυναμικού εκπαιδεύεται στα δημόσια πανεπιστήμια.

Δεν υπάρχει τρόπος να προβλέψουμε το μέλλον. Ωστόσο, η πτώση του ευρώ καθιστά τις αμερικάνικες εξαγωγές λιγότερο ανταγωνιστικές σε πολλούς τομείς, πράγμα που σημαίνει ότι οι εξαγωγές δεν μπορούν να στηρίξουν μια ανάκαμψη της παραγωγής (όχι μόνο του τραπεζικού τομέα και του χρηματιστηρίου). Για αυτό το λόγο η Γερουσία ήδη διαβουλεύεται για ένα δεύτερο πακέτο τόνωσης, οριοθετημένο στα 200 εκατομμύρια δολάρια, ενώ προσπαθεί να αποφύγει την παραδοχή της αποτυχίας του πρώτου πακέτου. Η αμερικάνικη κυβέρνηση πλέον λειτουργεί ως το βασικό στήριγμα του αμερικανικού καπιταλισμού.

* Στο έργο σας με τον καθηγητή Στήβεν Ρέζνικ μιλάτε για τις ταλαντώσεις μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού καπιταλισμού. Με το πακέτο τόνωσης και το νομοσχέδιο ρύθμισης του χρηματοπιστωτικού τομέα στις ΗΠΑ επανερχόμαστε σε μορφές δημόσιου καπιταλισμού;

* Πιστεύω ότι η κίνηση του εκκρεμούς είναι στην κατεύθυνση μιας αυξημένης κρατικής ανάμειξης σε σχέση με τα τελευταία τριάντα χρόνια, μια επιστροφή σε κεϋνσιανές μορφές, όπως ακριβώς η άνοδος του Ρήγκαν στην εξουσία το 1980 σηματοδότησε την αντίστροφη κίνηση. Δεν βλέπω τρόπο να σταματήσει αυτό ούτε κάποια σημαντική αντίσταση, ειδικά καθώς οι ίδιες οι επιχειρήσεις, και ιδιαίτερα οι τράπεζες, αντιμέτωπες με την κατάρρευση του πιστωτικού συστήματος, άνοιξαν το δρόμο για την κρατική παρέμβαση. Η συζήτηση πλέον γίνεται για το βαθμό και τις μορφές της κρατικής διαχείρισης, όχι για την ύπαρξή της. Η ειρωνεία είναι ότι τα χρήματα που δόθηκαν από την αμερικανική κυβέρνηση στις τράπεζες για τη διάσωσή τους χρησιμοποιούνται πλέον από αυτές ως μοχλός πίεσης για τη διαμόρφωση της κρατικής παρέμβασης, σύμφωνα με τα συμφέροντά τους. Έτσι, για παράδειγμα, ο διαχωρισμός μεταξύ επενδυτικών και καταναλωτικών τραπεζών στις ΗΠΑ, που ίσχυε μέχρι το 1999, δενεπανήλθε.

Ωστόσο, πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στην εξής αντίφαση: αυτή η μαζική και πρωτοφανής κυβερνητική παρέμβαση στην οικονομία συνυπάρχει με την νεοφιλελεύθερη αμερικανική ιδεολογία και πολιτική που κυριαρχεί τα τελευταία τριάντα χρόνια. Η λύση ήταν να παρουσιαστεί η κυβερνητική ανάμειξη ως μια προσωρινή μέθοδος απλώς για να «πάρει μπροστά» η οικονομία. Η εικόνα του σχεδίου των Μπους-Ομπάμα είναι ότι η οικονομία θα συνεχίσει ως είχε πριν την κρίση (π.χ. το 2004-2005). Κάτι τέτοιο αποτυγχάνει να επιλύσει το θεμελιώδες οικονομικό και κοινωνικό ζήτημα: ότι οι πραγματικοί μισθοί στις ΗΠΑ είναι στάσιμοι εδώ και τριάντα χρόνια, κάτι που κρυβόταν πριν την κρίση, καθώς οι εργαζόμενοι δούλευαν περισσότερες ώρες την εβδομάδα, ενώ ταυτόχρονα αύξαναν συνεχώς το δανεισμό τους.

*Ποιες είναι οι πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης, τόσο για τη Δεξιά, με την εμφάνιση του Tea Party, όσο και για την Αριστερά;

*Σχετικά με τη Δεξιά: Μια οικονομική κατάρρευση του μεγέθους που αντιμετωπίζουν οι ΗΠΑ (ένα ποσοστό ανεργίας στο 17.5%, αν προσθέσετε την ακούσια μερική απασχόληση και τους αποθαρρυμένους εργαζόμενους στα 15 εκατομμύρια ανέργους) τρομάζει. Καθώς οι Αμερικάνοι έχουν την τάση να βλέπουν τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα ως προϊόν, σε τελική ανάλυση, της δράσης της κυβέρνησης και των πολιτικών, κατευθύνουν τις αγωνίες και τους φόβους τους προς όλα τα επίπεδα της κυβέρνησης. Αυτή η τάση είναι πιο έντονη μεταξύ των ακροδεξιών οργανώσεων, επειδή ο Ομπάμα είναι μαύρος. Έτσι, τον κατηγορούν ότι επιθυμεί να οδηγήσει τις ΗΠΑ στον σοσιαλισμό και άλλες παρόμοιες φαντασιώσεις. Παρά την προβολή της Δεξιάς από τα ΜΜΕ, που αγγίζει τα όρια της εμμονής, αυτή παραμένει μικρή σε μέγεθος, αν και είναι πιθανόν να αυξηθεί, αν η οικονομική κρίση χειροτερεύσει ξανά και αν δεν εμφανιστεί κάποιο αριστερό κίνημα για οικονομική αλλαγή.

Η κεντροαριστερά της αμερικάνικης πολιτικής –το Δημοκρατικό Κόμμα– βρίσκεται σε αμηχανία. Δεν επιθυμεί να επιτεθεί εναντίον του προέδρου, καθώς φοβάται τη ρεπουμπλικανική εναλλακτική. Έτσι επικεντρώνεται στην επίθεση εναντίον της «διαφθοράς» και των «υπερβολικών αποδοχών των διεφθαρμένων στελεχών» και υπερασπίζεται τη νέα κρατική ρύθμιση για τον «καλύτερο έλεγχο της οικονομίας».

Η αύξηση της επιρροής της πιο κριτικής αμερικάνικης Αριστεράς εμφανίζεται στον τομέα της γνώσης και του πολιτισμού. Για πρώτη φορά τα τελευταία τριάντα χρόνια, αριστεροί ακαδημαϊκοί σε ολόκληρη την Αμερική μπορούν πλέον να επικρίνουν τον καπιταλισμό, αυτόν καθαυτόν, ανοιχτά και δημόσια. Η δαιμονοποίηση του μαρξισμού και η προηγούμενη σύνδεσή του με επικίνδυνες αυτοκρατορίες του κακού (ΕΣΣΔ, Κίνα κ.λπ.) χάνουν ταχύτατα έδαφος. Για παράδειγμα, μέχρι πριν από δυο χρόνια, η κατάσχεση μιας κατοικίας από μια τράπεζα εμφανιζόταν ως αποτυχία και ευθύνη του ατόμου. Πλέον, οι κατασχέσεις θεωρούνται από την κοινή γνώμη ως αποτυχία του οικονομικού συστήματος. Αυτή η ευρεία αλλαγή στη συμπεριφορά της κοινής γνώμης, καθώς και η ευμένειά της  προς μια αντικαπιταλιστική κοινωνική κριτική παρουσιάζει τεράστιες νέες ευκαιρίες για μια σοβαρή αναβίωση της Αριστεράς στις ΗΠΑ. Το μεγάλο ζήτημα είναι αν και πώς θα ανταποκριθούν οι αριστερές δυνάμεις.

* Υπήρξε αντίδραση των αμερικάνικων συνδικάτων στην κρίση;

*Τα συνδικάτα των εργαζομένων βρίσκονται σε κάμψη τα τελευταία πενήντα χρόνια και πλέον είναι ιδιαίτερα αδύναμα. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιες θετικές κινήσεις. Οι United Steelworkers, το μεγαλύτερο συνδικάτο των ΗΠΑ, υπέγραψε τον προηγούμενο Οκτώβρη μια συμφωνία συνεργασίας με τη Συνεταιριστική Επιχείρηση του Μοντραγκόν. Αυτή η συμφωνία σηματοδοτεί την πρώτη φορά που ένα μεγάλο αμερικανικό συνδικάτο συμμαχεί ανοιχτά με ένα εντελώς διαφορετικό όραμα για το πώς οι εργάτες πρέπει να απαντήσουν στην αποτυχία του καπιταλισμού. Το Μοντραγκόν ενσαρκώνει την ιδέα ότι οι εργάτες σταματούν να πωλούν την εργατική τους δύναμη στους καπιταλιστές. Αντ’ αυτού, οργανώνουν και λειτουργούν επιχειρήσεις όπου οι εργάτες δεν παράγουν απλώς αγαθά και υπηρεσίες, αλλά επίσης αναλαμβάνουν συλλογικά το ρόλο του εργοδότη του εαυτού τους. Έτσι οι ίδιοι οι εργάτες αποφασίζουν πλέον τι και πώς θα παράξουν, καθώς και πώς θα διαθέσουν τα κέρδη της εργασίας τους. Κατ’ αυτό τον τρόπο, πραγματώνεται μια βαθιά φιλοδοξία των εργατών:  να μεταμορφώσουν τη δραστηριότητα της δουλειάς τους σε γνήσια κοινότητα εργασίας, να κάνουν την επιχείρησή τους «κομμουνιστική» υπ’ αυτή την έννοια. Έτσι οι εργάτες μπορούν να δημοκρατικοποιήσουν την παραγωγή και να μοιραστούν την εξουσία δημοκρατικά με τις κοινότητες γύρω τους. Οι καπιταλιστές, ως μια ειδική μειοψηφία που κατέχει την οικονομική και κοινωνική κυριαρχία, θα χάσουν τη σημασία τους, όπως οι βασιλείς, φεουδάρχες και αυτοκράτορες του παρελθόντος.

Πιστεύω ότι οι United Steelworkers αξίζουν τεράστια υποστήριξη και έπαινο για την πρωτοβουλία τους. Θα τους πρόσαπτα μόνο ότι δεν εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία της κρίσης για να θέσουν σε κίνηση τη συμμαχία με μια-δυο προτάσεις που θα προσέλκυαν την προσοχή όλων. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: θα μπορούσαν να απαιτήσουν ένα τμήμα του πακέτου τόνωσης των 800 δισ. δολαρίων για να επιδοτήσουν τη δημιουργία επιχειρήσεων τύπου Μοντραγκόν από ανέργους. Θα αποκτούσαν ένα συγκεκριμένο, εφικτό πρόγραμμα, πέρα από μια απλή πρόταση, προς αυτή την κατεύθυνση.

* Ποια θα ήταν η σημασία τέτοιων νησίδων «κομμουνιστικής» παραγωγής, ιδιοποίησης και διανομής του πλεονάσματος σε μια χώρα όπως οι ΗΠΑ που αποτελείται κυρίως από καπιταλιστικές επιχειρήσεις ή αυτοαπασχολούμενους; Δεν είναι καταδικασμένες, εκτός αν συντελεστεί ένας συνολικός μετασχηματισμός και καταργηθούν οι επιταγές της αγοράς;

* Σε ένα πρώτο επίπεδο, η παρουσία επιχειρήσεων όπου οι εργάτες θα επείχαν συλλογικά θέση αφεντικού --«επιχειρήσεις κομμουνιστικών ταξικών δομών»-- θα δημιουργούσε ένα ριζικά διαφορετικά πολιτικό τοπίο για την Αριστερά. Θα δημιουργούσε μια νέα βαθιά συμμαχία ανάμεσα στους αριστερούς που είναι ενεργοί στην πολιτική και τον πολιτισμό και στους εργαζομένους σ’ αυτές τις επιχειρήσεις. Μια τέτοια συμμαχία θα συμπλήρωνε και θα ενίσχυε τις υπάρχουσες συμμαχίες με τους εργαζομένους στις καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Η ικανότητα της Αριστεράς να αναπτύξει μια βάση θα ενισχυόταν μέσω μιας οργανικής σχέσης με τους εργαζομένους που λειτουργούν τις δικές τους επιχειρήσεις. Κάτι τέτοιο θα είχε ιδιαίτερη σημασία στις ΗΠΑ, αλλά πιθανώς και αλλού. Θα μετασχημάτιζε την Αριστερά με πολλούς τρόπους.

Επιπρόσθετα, πιστεύω ότι είναι εφικτό να ζητήσουμε από τους Αμερικανούς πολίτες να υποστηρίξουν τέτοιες κομμουνιστικές επιχειρήσεις λόγω της πίστης τους στην ελεύθερη επιλογή, τόσο του καταναλωτή όσο και του εργαζομένου. Η «ελεύθερη επιλογή» αποτελεί ένα βασικό λαϊκό σλόγκαν στην αμερικάνικη κουλτούρα και πολιτική. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι οι Αμερικάνοι θα πρέπει να έχουν την ελεύθερη επιλογή να εργαστούν είτε σε ιεραρχικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις είτε σε δημοκρατικές επιχειρήσεις που ανήκουν στους εργαζομένους τους. Οι Αμερικάνοι θα πρέπει να μπορούν να επιλέξουν να αγοράσουν προϊόντα από καπιταλιστικές ή κομμουνιστικές επιχειρήσεις. Για να υπάρχει αυτή η επιλογή, η κυβέρνηση θα πρέπει να επιδοτήσει και να στηρίξει την ανάπτυξη των κομμουνιστικών επιχειρήσεων.

Για την Αριστερά, ένα πρόγραμμα τέτοιων επιχειρήσεων αποτελεί μια συγκεκριμένη νέα ιδέα, ήδη εφικτή, αλλά ταυτόχρονα και ένα σύμβολο για το κοινωνικό μέλλον στο οποίο στοχεύουμε. Πιστεύω ότι η προσθήκη αυτής της ιδέας στους παραδοσιακούς στόχους της Αριστεράς μπορεί να ενθουσιάσει τη επόμενη γενιά των νέων ανθρώπων με τρόπους που οι παραδοσιακοί στόχοι δεν κατάφεραν και δεν μπορούν να κάνουν από μόνοι τους. Η Αριστερά μπορεί να προσκαλέσει και να καλέσει όλους τους ανθρώπους να λάβουν μέρος σε μια διαδικασία κοινωνικής επανάστασης προς την πραγμάτωση αυτού του δημοκρατικού μετασχηματισμού του κόσμου της εργασίας.

* Πώς αξιολογείτε την αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην κρίση του χρέους;

* Συνυφασμένες με την αλληλεγγύη μεταξύ της ηπειρωτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ είναι επίσης και ο ανταγωνισμός, η εχθρότητα, η πάλη. Μια μορφή είναι η κόντρα μεταξύ του αγγλοαμερικανικού μοντέλου του καπιταλισμού και ενός ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου «αλληλεγγύης». Το τελευταίο χρησιμοποιούσε το κράτος πρόνοιας για να περιορίσει και να διαχειριστεί την ταξική πάλη.

Όταν η κρίση ξέσπασε στον αμερικάνικο καπιταλισμό, η ηπειρωτική Ευρώπη πανηγύρισε για το κοινωνικό μοντέλο της, για τον τρόπο διαχείρισης της ταξικής πάλης. Η κρίση εμφανιζόταν πολύ χειρότερη στις ΗΠΑ απ’ ό,τι στην Ευρώπη. Επιπλέον, η Ε.Ε. φαινόταν πιο ικανή να διαχειριστεί την κρίση. Ωστόσο, οι ευρωπαίοι ηγέτες, τα ΜΜΕ και ένα μεγάλο μέρος του κοινού πίστευαν λανθασμένα ότι η κρίση του αμερικανικού καπιταλισμού δεν θα εξαπλωνόταν στην Ευρώπη. Δεν είχαν αντιληφθεί ότι η αγορά και άλλοι μηχανισμοί θα επέτρεπαν στις ΗΠΑ να μετατοπίσει το κόστος της κρίσης σε άλλα μέρη του κόσμου, μεταξύ των οποίων και η Ευρώπη.

Η αμερικάνικη κυβέρνηση αντέδρασε στην τεράστια καπιταλιστική κρίση με μια τεράστια και δαπανηρή παρέμβαση. Ωστόσο, δεν τόλμησε να φορολογήσει τους αμερικανούς πολίτες ούτε να εκδόσει χρήμα, καθώς κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο τα οφέλη των ΗΠΑ από το ρόλο του δολαρίου ως παγκόσμιου νομίσματος. Έτσι, η αμερικάνικη κυβέρνηση δανείστηκε τρισεκατομμύρια δολάρια για να διασώσει τον αμερικανικό καπιταλισμό. Ξαφνικά, οι ιδιώτες δανειστές ανά τον κόσμο διαπίστωσαν ότι μπορούσαν να τοποθετήσουν όλα τα χρήματα που ήθελαν να δανείσουν στις κυβερνήσεις στην ασφαλέστερη χώρα, τις ΗΠΑ. Πλέον δεν υπήρχε ανάγκη ούτε θέληση για δανεισμό προς χώρες που αποτελούν πιο επισφαλείς δανειολήπτες από τις ισχυρές ΗΠΑ. Η Ελλάδα, η Πορτογαλία ή η Ισπανία δεν έγιναν τόσο πιο επισφαλείς σε σχέση με το προηγούμενο έτος· η καπιταλιστική κρίση στις ΗΠΑ άλλαξε το παγκόσμιο πιστωτικό σύστημα, καθώς δανειακά διαθέσιμα μεταφέρθηκαν προς τις ΗΠΑ και έγιναν πολύ ακριβότερα για τις άλλες χώρες. Οι χρηματαγορές ουσιαστικά μετατόπισαν το κόστος της κρίσης από τις ΗΠΑ στην Ευρώπη.

* Ποιος είναι ο συγκεκριμένος ρόλος της Ελλάδας στην εξέλιξη της κρίσης;

* Η Ελλάδα συνέβαινε να έχει μια σημαντική ποσότητα απαιτητού δημόσιου χρέους τον Μάιο. Έτσι ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή κυβέρνηση που έπρεπε να αντιμετωπίσει το γεγονός ότι οι δανειστές προτιμούν να παρέχουν δάνεια στις ΗΠΑ για τα κυβερνητικά προγράμματά τους παρά στην ίδια. Οι δανειστές ξαφνικά απαιτούσαν πολύ υψηλότερα επιτόκια από την Ελλάδα. Οι χρηματαγορές βοηθούσαν τις ΗΠΑ και έπλητταν την ίδια.

Ξαφνικά, η Ελλάδα αναγκάστηκε να επιλύσει τα εσωτερικά της προβλήματα: το γεγονός ότι οι πολιτικοί εξευμένιζαν εργαζομένους και εργοδότες με παροχές χωρίς αύξηση στη φορολογία τους. Η Ελλάδα --όπως όλες οι καπιταλιστικές οικονομίες-- «έλυνε» τις ταξικές αντιφάσεις δανειζόμενη αντί να φορολογεί ή να περικόπτει τις δαπάνες. Έτσι, ανέβαλλε τη σύγκρουση σχετικά με το ποια τάξη θα επωμιστεί τους φόρους και θα πληγεί από τις περικοπές των δαπανών. Αυτή η αναβολή λειτουργούσε για χρόνια και θα συνεχιζόταν αν δεν υπήρχε η κρίση του αμερικανικού καπιταλισμού, που ανάγκασε την ελληνική κυβέρνηση και τον ελληνικό λαό να ανακαλύψουν τις πραγματικές συνέπειες της λύσης του δανεισμού. Βασικά, το γεγονός ότι οι ΗΠΑ μπορούν να δανειστούν για να αναβάλλουν τις δικές τους ταξικές συγκρούσεις αναγκάζει την Ελλάδα να αντιμετωπίσει τις δικές της ταξικές αντιθέσεις.

Οι έλληνες καπιταλιστές έχουν κατανοήσει ότι η ταξική πάλη που διαρκώς αναβαλλόταν είναι πλέον εδώ. Απαιτούν λιτότητα για τους εργάτες και την προωθούν ως τη μοναδική λύση, ως την πολιτική που απαιτείται από την Ε.Ε. και την ΕΚΤ, ως την αργοπορημένη τιμωρία για το γεγονός ότι η Ελλάδα ξόδευε «πέρα από τις δυνατότητές της». Μια εναλλακτική θα ήταν η αύξηση των φόρων στις επιχειρήσεις και τους πλούσιους, ταυτόχρονα με τη μείωση όλων των επιδοτήσεων προς αυτούς. Οι έντιμοι οικονομολόγοι πάντα υπενθυμίζουν ότι η ανταγωνιστικότητα των εξαγωγών μιας οικονομίας εξαρτάται από τις τιμές, οι οποίες, με τη σειρά τους, εξαρτώνται όχι μόνο από τους μισθούς των εργατών, αλλά και από τα κέρδη των επιχειρήσεων, τις αποδοχές των μάνατζερ κ.λπ. Οι περικοπές αυτών μπορούν επίσης να μειώσουν τις τιμές των εξαγωγών και να λύσουν διάφορα προβλήματα. Η κυβερνητική υποστήριξη προς νέες οικονομικές δραστηριότητες νέων κοινωνικών ομάδων μπορεί να αποδειχθεί πολύ πιο επιτυχημένη σε σχέση με τις παλιές επιδοτήσεις προς λίγες ελληνικές επιχειρήσεις. Υπάρχουν πολλοί τρόποι επίτευξης δημοσιονομικής πειθαρχίας.

Ολόκληρος ο κόσμος παρακολουθεί την έντονη επιστροφή της ταξικής πάλης στην Ελλάδα. Υπάρχει η αίσθηση, και είναι σωστή, πως ό,τι συμβαίνει στην Ελλάδα θα συμβεί σε πολλές άλλες χώρες. Ο καπιταλισμός πιθανόν να μετατοπίσει το κόστος της κρίσης στους εργάτες, αλλά είναι επίσης πιθανό οι εργάτες να υπερβούν τον καπιταλισμό Υπάρχουν επιλογές. Ο ισχυρισμός ότι δεν υπάρχουν επιλογές είναι μια προσπάθεια να εμποδιστεί η εξερεύνηση των επιλογών που ήδη υπάρχουν