TΟ ΕΠΙΚΑΙΡΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΕΥΤΥΧΗ ΜΠΙΤΣΑΚΗ «ΕΝΑ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΠΛΑΝΙΕΤΑΙ»

ΠΗΓΗ: ΕΠΟΧΗ

Ένα ολοζώντανο φάντασμα

Το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη «Ένα φάντασμα πλανιέται» θα παρουσιαστεί την Πέμπτη 29 Μαρτίου, στις 8 μ.μ., στο βιβλιοπωλείο Σύρτης (Υμηττού 9, Χολαργός), κατά τη διάρκεια της οποία ο συγγραφέας και ο Στέλιος Ελληνιάδης θα συζητήσουν με το κοινό για τα αίτια της κατάρρευσης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και για το μέλλον του σοσιαλισμού.

Μνημεία σιωπηλά

που ο κόσμος

δεν έχει στάλα νερό,

Τα μεγάλα οράματα

των ανθρώπων

Τάκης Σινόπουλος,

«Το χρονικό»

Της

Ελένης Πορτάλιου

Οσοι και όσες επιμένουμε πάντα στη δυνατότητα της ανθρώπινης ελευθερίας και της κοινωνικής χειραφέτησης, στην απαλλαγή της ανθρωπότητας από τα δεσμά της ανάγκης, την απίστευτη βία της εκμετάλλευσης και την αποξένωση από τον εαυτό μας και τους άλλους, δεν είμαστε αδαείς ή αιθεροβάμονες. Εκατομμύρια άνθρωποι σ’ όλο τον κόσμο όχι μόνο νοηματοδότησαν τη ζωή τους, αλλά και τη θυσίασαν για τα παραπάνω ιδανικά. Αισθάνομαι τυχερή που συμμερίστηκα το ευγενέστερο όραμα της ανθρωπότητας –τον κομμουνισμό– παρότι, από την πρώτη στιγμή της ένταξής μου στην αριστερά βρέθηκα στο δρόμο της ριζικής απόρριψης καθεστώτων και κομμάτων που έδρασαν καταλυτικά για τη συντριβή του.

Ένα φάντασμα, λοιπόν, πλανιέται και ο Ευτύχης Μπιτσάκης μας καλεί να σκεφτούμε εξαρχής τα πάντα με τα όπλα της διαλεκτικής και τη γενναιότητα της κριτικής σκέψης. Το βιβλίο είναι ζωντανό και επίκαιρο σαν να γράφτηκε τώρα : στην πραγματικότητα είναι η συμπύκνωση συσσωρευμένων αντιφάσεων και ερωτημάτων μιας ολόκληρης ζωής, την οποία αφιέρωσε στην υπόθεση του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, με το ανάλογο τίμημα και την εξίσου ανάλογη δημιουργικότητα και πνευματική παραγωγή (…)

Ο Ευτύχης Μπιτσάκης θέτει εξ αρχής το αμείλικτο ερώτημα: ποιάς μορφής καθεστώτα ήταν αυτά που κατέρρευσαν στις χώρες που συμβατικά ονομάζουμε χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού ; Μέσα από ποιες διαδικασίες οδηγήθηκε η Οκτωβριανή Επανάσταση στον ακραίο εκφυλισμό και στο ακριβώς αντίθετο των απελευθερωτικών της προταγμάτων; Στην κριτική του επικαλείται τη μαρξιστική σκέψη, πρωτίστως τα κλασικά κείμενα, για να θέσει, όμως, και τα ίδια στη βάσανο της κριτικής. Πρόκειται για υπόδειγμα διαλεκτικής ανατομίας της ιστορίας. Μόλις ένα ερώτημα οδηγήσει σε απαντήσεις, αυτές ανατρέπονται με νέα ερωτήματα. Η πράξη ελέγχεται από τη θεωρία και η θεωρία αμφισβητείται μέσα από την πράξη.

Κριτική σκέψη

και απολογητική ιδεολογία

Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου και, κατά τη γνώμη μου, το πιο σημαντικό, αφορά στην ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης από την επανάσταση μέχρι τη διάλυσή της. Χωρίς να αποσιωπά κανένα από τα στοιχεία της πραγματικότητας, αναζητώντας την αλήθεια μέσα στα γεγονότα, που άλλοτε εγκαίρως και άλλοτε εκ των υστέρων μάθαμε για τα καθεστώτα σοβιετικού τύπου, και σε διαρκή αναφορά με τη μαρξιστική θεωρία, ο Ευτύχης Μπιτσάκης συναρμολογεί μια υπόθεση ερμηνείας ανοιχτή, χωρίς δογματικές βεβαιότητες, πάνω στην οποία μας καλεί να σκεφτούμε και να συνομιλήσουμε. Όπως λέει ο ίδιος, «το μόνο που μπορώ να κάνω εδώ, είναι να προσπαθήσω να κρατήσω σε εγρήγορση την κριτική μου όραση κατά τη διαπραγμάτευση των προβλημάτων που θίγει αυτό το βιβλίο, το οποίο θεωρώ πρόκληση και πρόσκληση για μια γόνιμη συζήτηση».

Οφείλω να σημειώσω ότι αυτή η συζήτηση, αν και ξεκίνησε έγκαιρα διεθνώς, σχεδόν σταμάτησε μετά την κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, καθώς η ψευδοθεωρία του νεοφιλελευθερισμού κατάφερε να εκτρέψει ή να καταστείλει, ευτυχώς προσωρινά, την άνθιση της κριτικής σκέψης σ’ όλους τους χώρους της πνευματικής ζωής: από τους κύκλους των διανοούμενων και τα μαρξιστικά κέντρα των κομμουνιστικών κομμάτων, μέχρι τα θεωρητικά έντυπα, τα συνέδρια για την κρίση του μαρξισμού και τα πανεπιστήμια. Όμως, ιδιαίτερα η δεκαετία του ’60, των παγκόσμιων επαναστάσεων και εξεγέρσεων, είχε πυροδοτήσει μια τεράστια θεωρητική παραγωγή και είχε επανασυνδέσει το μαρξισμό με τις επιστήμες και τη θεωρία με την πράξη. Η μαρξιστική θεωρία απελευθερώθηκε τότε από τα δεσμά του σταλινισμού, για να βρεθεί στο φυσικό της έδαφος των κοινωνικών και πολιτικών εθνικοαπελευθερωτικών, αντιιμπεριαλιστικών και αντικαπιταλιστικών αγώνων.

Αλλά ας επιστρέψουμε στην υπόθεση ερμηνείας του εκφυλισμού των καθεστώτων του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, που συναρμολογεί ο Ευτύχης Μπιτσάκης. Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που κατέρρευσε στη Σοβιετική Ένωση και γιατί κατέρρευσε; Πού και γιατί παραβιάστηκε η μαρξιστική θεωρία και ποια κενά, ποια στοιχεία ή ποιες αντιφάσεις της άφησαν ρωγμές, ώστε να γίνει δυνατή η εκθεμελίωσή της από τις κομματικές/κρατικές εξουσίες στις κοινωνίες σοβιετικού τύπου και η μετατροπή της σε απολογητική κρατική ιδεολογία;

Τι ήταν αυτό

που κατέρρευσε;

Ας ακολουθήσουμε τις βασικές γραμμές της σκέψης του συγγραφέα. Η ρώσικη επανάσταση από αστικοδημοκρατική το Φλεβάρη, εξελίχθηκε σε σοσιαλιστική τον Οκτώβρη. Έχοντας, όμως, ν’ αντιμετωπίσει την εσωτερική αντεπανάσταση, την ξένη επέμβαση και το λιμό, προχώρησε στη συγκεντρωτική και ανελέητη μορφή του πολεμικού κομμουνισμού, την ίδια εποχή που εδραιωνόταν η εξουσία των σοβιέτ. Η σιδερένια πειθαρχία στο κόμμα ήταν, με τα λόγια του Λένιν, προαπαιτούμενο για να κρατηθούν οι μπολσεβίκοι στην εξουσία, έχοντας να επιλύσουν μέσα στον αμείλικτο πυκνό χρόνο της ιστορίας, που έγραφαν επί ποδός πολέμου, όλες τις παλιές και τις νέες αντιφάσεις της μεταβατικής κοινωνίας, να οργανώσουν την παραγωγή, ώστε να απαντήσουν στο πρόβλημα της πείνας και να στηρίξουν της εργατοαγροτική συμμαχία. Η ΝΕΠ ήταν μια απόπειρα να αναζωογονηθεί η αγροτική παραγωγή και να συνδεθεί η επανάσταση με τους χωρικούς. Αλλά πώς να συγκροτηθεί η βιομηχανία, όταν το στρατευμένο και έμπειρο προλεταριάτο είχε αποδεκατιστεί από τον πόλεμο και τον εμφύλιο; Πώς ν’ ανθίσει η δημοκρατία σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας;

Οι εργάτες απέναντι

στο κράτος τους

Παρ’ όλ’ αυτά, ο Ευτύχης Μπιτσάκης δεν καταφάσκει στις απαντήσεις που επικαλούνται την αντικειμενική πραγματικότητα, ούτε βέβαια γίνεται εκ των υστέρων προφήτης. Παραθέτει βασικά ερωτήματα προς συζήτηση. Μπορούν οι παραγωγικές δυνάμεις ν’ αναπτυχθούν ανεξάρτητα από τις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις; Μπορεί η δημοκρατία ν’ αναπτυχθεί χωρίς να ριζώσει στην ίδια την παραγωγική διαδικασία; Δεν υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στη σιδερένια πειθαρχία/ιεραρχία στο εργοστάσιο και στην άνθιση της δημοκρατίας και της συμμετοχής έξω απ’ αυτό; Προχωρώντας περισσότερο τη σκέψη του Ευτύχη Μπιτσάκη θέτω το ερώτημα. Μπορεί η εργατική τάξη να χειραφετηθεί χωρίς ελεύθερα συνδικάτα, χωρίς δηλαδή αυτονομία από το ίδιο το εργατικό κράτος; Μπορεί, επίσης, η κοινωνία να κινηθεί χωρίς συγκροτημένα κοινωνικά κινήματα στο τεράστιο εύρος των θεμάτων, που προϋπάρχουν της ανατροπής ή δημιουργούνται στη νέα φάση; Ήδη ο Λένιν είχε καταλάβει το πρόβλημα λέγοντας ότι πρέπει να υπερασπιστούμε τους εργάτες απέναντι στο κράτος τους. Ακόμα πιο πέρα: η υποτίμηση της λειτουργίας των κομμάτων, δηλαδή της δυνατότητας των λαϊκών τάξεων να σκέφτονται και να δρουν πολιτικά, όχι μόνο στο επιμέρους αλλά στο σύνολο, δεν αποτελεί, επίσης, θεμελιώδες διακύβευμα, όπως ήδη το είχε θέσει η Ρόζα Λούξεμπουργκ; Μπορεί η άμεση δημοκρατία να αποσυνδεθεί από την αντιπροσωπευτική στο μεταβατικό στάδιο του σοσιαλισμού, ή η κατάργησή της οδηγεί σε μαρασμό και την άμεση; Προσωπικά δίνω την απάντηση ότι η λειτουργία της ανανεωμένης ριζικά αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας λειτουργεί ευεργετικά για την ουσιαστικοποίηση της άμεσης. Αλλά το θέμα μας εδώ δεν είναι η παρεμπιπτόντως παράθεση απόψεων αλλά το να κατανοήσουμε τη διαλεκτική του συγγραφέα.

Ένα άλλο μείζον ζήτημα που ο ίδιος θέτει, είναι η ενεργοποίηση των κατασταλτικών μηχανισμών όχι εναντίον των εχθρών της επανάστασης, αλλά των φυσικών της συμμάχων – κι εδώ ο Ευτύχης Μπιτσάκης αναφέρεται στην Κροστάνδη και όχι μόνο.

Τελικά, μέσα από τη διαλεκτική ανατομία της ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης παρακολουθούμε τη σταδιακή δημιουργία ενός πολυπληθούς στρώματος ή/και τάξης, που ονομάστηκε από ορισμένους γραφειοκρατία και η οποία συνέδεσε με το κράτος τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις της, καρπωνόμενη τον παραγόμενο από την εργατική τάξη κοινωνικό πλούτο. Αλλά η συγκρότηση αυτού του στρώματος και η αυτονόμησή του από την κοινωνία των παραγωγών, δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς την ταύτιση του κόμματος με το κράτος και του κόμματος μ’ έναν ολιγάριθμο, ανεξέλεγκτο πυρήνα της ηγεσίας, που κυβέρνησε με αποκλειστικά μέσα την καταστολή και το σύστημα εξαγοράς συνειδήσεων. Γνωρίζουμε τα αποτρόπαια, μαζικά εγκλήματα κατά των μπολσεβίκων, των ηγετών της επανάστασης, της εργατικής τάξης και των χωρικών, συνολικά του σοβιετικού λαού. Ο Στάλιν πρωταγωνίστησε στη δημιουργία της στρατοπεδικής κοινωνίας, αλλά η ιστορία, όπως σωστά υποστηρίζει ο Ευτύχης Μπιτσάκης, δεν γράφεται από την ενός ανδρός αρχή, όση εξουσία και κυνισμό και αν αυτός διαθέτει.

Γι’ αυτό και ανατέμνει, με εξίσου αιχμηρά ερωτήματα, όχι μόνο τις προηγούμενες του Στάλιν, αλλά και τις μετέπειτα περιόδους, της λεγόμενης αποσταλινοποίησης, από τον Χρουτσόφ μέχρι τον Μπρέζνιεφ, τον Γκορμπατσόφ και τον Γιέλτσιν. Ούτε η καταστολή σταμάτησε, ούτε η δημοκρατία αποκαταστάθηκε, ούτε οι παραγωγοί έγιναν κύριοι του μόχθου και της ζωής τους. Το αντίθετο. Δίπλα στη «νόμιμη» τάξη των γραφειοκρατών που συγκροτήθηκε και λειτουργούσε μέσω του κράτους, προστέθηκε η εγκληματική μαφία, η οποία και υφάρπασε μεγάλο μέρος από την κοινωνική περιουσία του σοβιετικού κράτους στη διάρκεια της κατάρρευσης. Άλλωστε, η κατάρρευση, δηλαδή η οριστική παράδοση της Σοβιετικής Ένωσης στον καπιταλισμό, μεθοδεύτηκε στην ανώτερη κομματική ηγεσία από τους εκπροσώπους της νομενκλατούρας και της μαφίας, οι οποίες είχαν δημιουργηθεί σε διάρκεια δεκαετιών. Η πλειοψηφία του σοβιετικού λαού, που πολέμησε και νίκησε τον τσάρο και την αντεπανάσταση, που στήριζε με πίστη τα πλάνα ελπίζοντας ότι οικοδομεί το σοσιαλισμό, που νίκησε το ναζισμό με θυσίες εκατομμυρίων, βρέθηκε στο έλεος της δικτατορίας της ονομαζόμενης ελεύθερης αγοράς και της βίας του κεφαλαίου των πρώην κομμουνιστών και νυν εκμεταλλευτών. Οι κλειδωμένοι στα ντουλάπια της κρατικής καταστολής παλαιοί δαίμονες του εθνικισμού και της θρησκείας βγήκαν στην επιφάνεια και η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε από την κομματική νομενκλατούρα και τη μαφία σε κάθε σοβιετική δημοκρατία.

Ανατομία του σοβιετικού καθεστώτος

Αν και ο Ευτύχης Μπιτσάκης ξεκινά την αφήγησή του από τις άλλες χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού για να καταλήξει στη Σοβιετική Ένωση, ακολουθώ ήδη στο σχόλιό μου την αντίστροφη πορεία. Γιατί η διαλεκτική ανατομία του σοβιετικού καθεστώτος είναι περισσότερο ενδελεχής στο βιβλίο και θέτει όλα τα βασικά ερωτήματα και τις απαντήσεις που αφορούν στα καθεστώτα και των άλλων χωρών. Αυτό, άλλωστε, συνάγεται και από την οικονομία του βιβλίου.

Θα επιχειρήσω μια συνομιλία με τον συγγραφέα, στην οποία ο ίδιος μας προτρέπει, κάνοντας ένα σύντομο σχόλιο. Στις άλλες χώρες, λοιπόν, υπήρξαν σε αντίθεση με τη Σοβιετική Ένωση μαζικά, εργατικά και λαϊκά κινήματα, εξεγέρσεις και επαναστάσεις κατά των αυτοαποκαλούμενων κομμουνιστικών καθεστώτων. Η Πολωνία καταγράφει τουλάχιστον τέσσερις, όπως σημειώνει και ο συγγραφέας, με ποιο γνωστή την εργατική εξέγερση με επικεφαλής την Αλληλεγγύη, που ηττήθηκε από το πραξικόπημα του Γιαρουζέλσκι. Θυμίζω, επίσης, την Ουγγρική εξέγερση του 1956, την καταστολή της οποίας ακολούθησε το καθεστώς Καντάρ σ’ ένα περιβάλλον, όπως λέει ο Ίμρε Κέρτες, νομπελίστας συγγραφέας, αιχμάλωτος στο Άουσβιτς. «μιας παράξενης συναίνεσης που αναπτύχθηκε στον αστερισμό της επιβίωσης και στην αποδοχή μιας πραγματικότητας, όπως την αποκαλούσαν, φτηνού κομφορμισμού, ο οποίος υπονόμευε κάθε ηθική και πνευματική ευπρέπεια, μέσα σ’ ένα μικροαστικό αστυνομευόμενο κράτος που αυτοαποκαλείτο σοσιαλιστικό». Θυμίζω την Άνοιξη της Πράγας, μέσα από το κείμενο του Κούντερα «Πράγα ένα ποίημα που χάνεται» και τις φωτογραφίες του Κουντέλκα, όταν τα τανκς του Συμφώνου της Βαρσοβίας την έπνιγαν στο αίμα. Θυμίζω από τη Γερμανική Λαϊκή Δημοκρατία την εξέγερση του 1953, το τείχος του Βερολίνου και τη ζωή - υποχείριο της μυστικής αστυνομίας μέσα από το έργο «Οι ζωές των άλλων». Για τη Βουλγαρία και την Αλβανία δεν ξέρω να πω πολλά, αλλά τη Ρουμανία γνωρίζαμε πολύ καλά οι διαφωνούντες στο ΚΚΕ Εσωτερικού, φτάνοντας να εκδιώξουμε τη ρουμάνικη αντιπροσωπεία από το συνέδριο του κόμματος.

Η επαναθεμελίωση του κομμουνισμού

Ποιες ήταν πράγματι οι σχέσεις αυτών των χωρών με τη Σοβιετική Ένωσης; Το σύμφωνο της Βαρσοβίας έπαιξε ρόλο συμμαχίας ή στρατού κατοχής; Κατανοούμε, μέσω και της ενδελεχούς ανάλυσης του Ευτύχη Μπιτσάκη, την πραγματικότητα της Σοβιετικής Ένωσης – τις διαδικασίες κυριαρχίας των κομμουνιστικών κομμάτων πάνω στην κοινωνία, τα ίδια συμφέροντα της νομενκλατούρας, τις κατασταλτικές μεθόδους, όπως, επίσης, και τις ιδιομορφίες κάθε χώρας. Όμως δεν πρέπει να σταματήσουμε εδώ.

Οι εξεγέρσεις στις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού μας καλούν να τις θυμηθούμε και να μιλήσουμε γι’ αυτές, όχι μόνο στο όνομα των νεκρών, των φυλακισμένων, των απολυμένων και των εξόριστων θυμάτων των κατασταλτικών μηχανισμών, αλλά και στο όνομα μιας κληρονομιάς που ανήκει σε όσους πιστεύουν στην επαναθεμελίωση του μαρξισμού και του κομμουνισμού.

Το φάντασμα του κομμουνισμού πλανιέται πάνω από την Ευρώπη; Το μέλλον διαρκεί πολύ και, πάντως, το δίλημμα σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα ξανατίθεται στη σημερινή Ευρώπη. Ξέρουμε τον ορισμό της βαρβαρότητας. Είναι η φτώχεια, η ανεργία, η καταστροφή του πλανήτη, η επέλαση του εμπορεύματος σε κάθε πτυχή του ανθρώπινου βιόκοσμου, η πραγμοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Το αν ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός είναι η απάντηση, όπως πιστεύουμε, μένει να κριθεί.