Stratfor: Τα χρέη βουλιάζουν την Ισπανία

ΠΗΓΗ: Stratfor (via euro2day)

Η οικονομική και πολιτική κατάσταση της Ισπανίας είναι εύθραυστη. Η χώρα αντιμετωπίζει μια συνεχιζόμενη οικονομική κάμψη, υψηλά ελλείμματα, αυξανόμενο χρέος και αυξανόμενες κοινωνικές εντάσεις. Η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση του Ισπανού πρωθυπουργού Mariano Rajoy βλέπει τη δύναμή της να περιορίζεται σημαντικά από τότε που ανέλαβε, τον Δεκέμβριο του 2011, τάση η οποία πιθανότατα θα συνεχιστεί καθώς το 2012 θα επιδεινωθούν οι οικονομικές και οι κοινωνικές συνθήκες. 

Η επιδεινούμενη οικονομική και πολιτική κατάσταση στην Ισπανία αποτελεί πηγή σημαντικής ανησυχίας για την υπόλοιπη Ευρώπη. Η ισπανική οικονομία είναι μεγαλύτερη και πιο ενσωματωμένη στην υπόλοιπη Ευρώπη σε σχέση με την ελληνική και αυτό σημαίνει ότι τα προβλήματα στην Ισπανία προκαλούν προβλήματα και αλλού στη Γηραιά Ήπειρο. 

Η κατάσταση της οικονομίας 

Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο προβλέπει ότι η ισπανική οικονομία θα συρρικνωθεί 1,7% το 2012, έχοντας αυξηθεί 0,7% το 2011. Το δημόσιο χρέος της Μαδρίτης είναι σχετικά χαμηλότερο συγκριτικά με τις άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες που κινδυνεύουν -δηλαδή με την Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Ιταλία και την Πορτογαλία-, όμως έχει εκτιναχθεί από τότε που ξεκίνησε η κρίση και βρίσκεται πλέον στο 66%, από 40% πριν από την κρίση του 2008. 

Το πραγματικό πρόβλημα για την Ισπανία είναι το χρέος του ιδιωτικού τομέα, το οποίο αντιστοιχεί στο 227% του ΑΕΠ. Από αυτό, το χρέος των νοικοκυριών αντιστοιχεί στο 82% του ΑΕΠ, ενώ το χρέος των επιχειρήσεων στο 145% του ΑΕΠ. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος του βρίσκεται στον ιδιωτικό τομέα, η χώρα ανήκει σε διαφορετική κατηγορία από την Ιταλία ή την Ελλάδα, στις οποίες το μεγάλο ζήτημα είναι το δημόσιο χρέος. 

Σε φυσιολογικούς καιρούς το ιδιωτικό χρέος είναι ένα απαραίτητο «εργαλείο» ανάπτυξης για μια οικονομία. Η σταθερή μείωση των πιστωτικών αξιολογήσεων και οι αυξανόμενες αποδόσεις των ομολόγων, ωστόσο, έχουν οδηγήσει σε μια βλαβερή χαμηλή διαθεσιμότητα πίστης. Οι όγκοι του δανεισμού έχουν παραμείνει στο υφεσιακό χαμηλό του 2009 για τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά, πλήττοντας την εγχώρια κατανάλωση και τη συνολική οικονομική ανάπτυξη. 

Με το σκάσιμο της ισπανικής φούσκας των ακινήτων τα νοικοκυριά είδαν τον καθαρό πλούτο τους να επιδεινώνεται. Αυτό έκανε τον δανεισμό πιο δύσκολο, οδηγώντας σε ακόμα χαμηλότερη κατανάλωση αφού τα νοικοκυριά προσπαθούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους, αλλά δεν μπορούσαν να πάρουν νέα δάνεια. Σήμερα η Ισπανία έχει το χαμηλότερο επίπεδο καταθέσεων σε σχέση με το κρατικό και επιχειρηματικό χρέος, περίπου το ήμισυ αυτού της Ιταλίας. 

Τα μέτρα λιτότητας και ο σκληρός ισοσκελισμός του προϋπολογισμού που απαιτεί η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αντιμετωπίζουν τα προβλήματα του ιδιωτικού χρέους και θα μπορούσαν να αποδειχθούν λιγότερο αποτελεσματικά καθώς θα περιορίζεται περισσότερο ο ιδιωτικός δανεισμός, γεγονός που θα κάνει την ύφεση ακόμα πιο βαθιά. Αυτό εξηγεί εν μέρει την άρνηση του Rajoy να συμμορφωθεί με τους στόχους για το έλλειμμα του προϋπολογισμού, που η Ισπανία θεωρεί ότι βαθαίνουν την πιστωτική κρίση και περιορίζουν την ανάπτυξη. 

Ένα άλλο πρόβλημα με το ιδιωτικό χρέος είναι ότι, όταν σταματήσει η ανάπτυξη και μειωθεί η συνεχιζόμενη διαθεσιμότητα πίστης, μπορεί πολύ εύκολα να μετατραπεί σε δημόσιο χρέος. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο οι οικονομολόγοι της Ε.Ε. προβλέπουν ότι το χρέος της Ισπανίας θα αγγίξει μέσα στον επόμενο χρόνο το 72%. Μέσω της παροχής χρηματοοικονομικής βοήθειας στα προβληματικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, το ιδιωτικό χρέος (τόσο των νοικοκυριών όσο και των επιχειρήσεων) μεταφέρεται στον κρατικό ισολογισμό.

Η Ιρλανδία, η οποία διέσωσε ολόκληρο το τραπεζικό της σύστημα μετά την κατάρρευσή του το 2008, είναι το χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας μεταφοράς. Η διάσωση οδήγησε σε τριπλασιασμό του εθνικού χρέους της Ιρλανδίας και στην ανάγκη για διάσωσή της από την Ε.Ε. και το ΔΝΤ. 

Αν και η κατάσταση στην Ισπανία δεν έχει φτάσει στα επίπεδα της Ιρλανδίας, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ισπανικός τραπεζικός κλάδος καταρρέει. Η παγκόσμια οικονομική ύφεση και το σκάσιμο της φούσκας του κατασκευαστικού κλάδου εξέθεσαν τα ελλείμματα του περίπλοκου και διογκωμένου ισπανικού τραπεζικού συστήματος. 

Σήμερα, μόνο τέσσερις τράπεζες στην Ισπανία (Santander, BBVA, CaixaBank και Kutx) μπορούν να λειτουργήσουν ανεξάρτητα και να καλύψουν τις κεφαλαιακές ελλείψεις από τα δικά τους έσοδα. Όλες οι άλλες μεταφέρουν σταθερά το ιδιωτικό χρέος στην Κεντρική Τράπεζα της χώρας (ή στην ΕΚΤ) μέσω διαφόρων κρατικών πακέτων στήριξης. Μόνο 10 τράπεζες εκτιμάται ότι θα παραμείνουν στην ισπανική αγορά το 2012, έναντι των 40 πριν από την κρίση, μετά τις συνεχιζόμενες έκτακτες προσπάθειες για συγχωνεύσεις και συνενώσεις. 

Μέχρις ενός σημείου, οι μεγαλύτερες τράπεζες της Ισπανίας, η Santander και η BBVA, έχουν επιβιώσει από την κρίση διότι τα κέρδη από τις δραστηριότητές τους στη Λατινική Αμερική έχουν αντισταθμίσει τις ισχνές επιδώσεις τους στην Ισπανία. Το ήμισυ των κερδών της Santander προέρχεται από τις δραστηριότητές της στη Λατινική Αμερική, ενώ για την BBVA το ποσό αυτό ανέρχεται στο ένα τρίτο. Αντιθέτως, οι μικρότερες περιφερειακές τράπεζες, οι γνωστές cajas, βρίσκονται σε πολύ επισφαλή κατάσταση. 

Αυτό προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από το υψηλό επίπεδο μη εξυπηρετούμενων δανείων τους και από την τάση των τοπικών κυβερνήσεων να τις χρησιμοποιούν ως μηχανισμούς χρηματοδότησης. 

Οι ισπανικές τράπεζες έχουν περάσει μια περίοδο μεγάλης αναστάτωσης από την αρχή της κρίσης, καθώς ένα «πάρτι» δανεισμού προς μια «υπερθερμασμένη» αγορά ακινήτων τις άφησε με πολλά μη εξυπηρετούμενα δάνεια και με κατασχεθέντα ακίνητα που θεωρούνται από πολλούς αναλυτές ότι αξίζουν πολύ λιγότερα από την τιμή απόκτησής τους. Σύμφωνα με την Τράπεζα της Ισπανίας, το χρέος των κατασκευαστικών εταιρειών προς τις τράπεζες ανέρχεται σε περίπου 300 δισ. ευρώ. 

Σύμφωνα με έκθεση της EBA που δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2011, οι ισπανικές τράπεζεςθα χρειαστούν ανακεφαλαιοποίηση ύψους 26,17 δισ. ευρώ πριν τον Ιούλιο του 2012. 

Τον Φεβρουάριο του 2011, η Μαδρίτη προχώρησε σε έναν νέο γύρο μεταρρυθμίσεων στον τραπεζικό κλάδο, συμπεριλαμβανομένης της χορήγησης επιπλέον 50 δισ. ευρώ σε προβλέψεις έναντι των προβληματικών στεγαστικών δανείων. Ως αποτέλεσμα, ένα νέο κύμα συγκέντρωσης του κλάδου αναμένεται τώρα που οι τράπεζες έχουν λάβει κίνητρα για την απορρόφηση μικρότερων ανταγωνιστών. 

Εν τω μεταξύ, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, οι ισπανικές εξαγωγές αντιπροσωπεύουν το 26% του ΑΕΠ της χώρας. Βασικοί εξαγωγική προορισμοί είναι η Γαλλία, η Γερμανία και η Πορτογαλία. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, οι εξαγωγές της Ισπανίας αυξήθηκαν κατά 9,9% το 2011. Μέχρι το 2009, η Ισπανία ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη χώρα παγκοσμίως στην εισαγωγή κεφαλαίου. 

Η πολιτική κατάσταση 

Το Λαϊκό Κόμμα του Rajoy «σάρωσε» στις περιφερειακές εκλογές του 2011, κερδίζοντας 186 από τις 350 έδρες στο Κογκρέσο, ενώ το Σοσιαλιστικό Κόμμα υπέστη την χειρότερη ήττα στην ιστορία του, χάνοντας 59 έδρες. 

Το μέγεθος της βουλευτικής πλειοψηφίας του Λαϊκού Κόμματος επιτρέπει στην κυβέρνηση να περάσει νόμους χωρίς τη συνεργασία της αντιπολίτευσης. Εν τω μεταξύ, το Σοσιαλιστικό Κόμμα παραμένει σε αναταραχή αρκετό καιρό μετά την προκήρυξη εκλογών από τον πρώην πρωθυπουργό Jose Luis Rodriguez Zapatero και την ιστορική ήττα του κόμματος. 

Όμως το πολιτικό κεφάλαιο της νέας κυβέρνησης «διαβρώνεται» ταχύτατα, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο διεθνώς. Τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που αποδυναμώνουν τον Rajoy. 

Πρώτον, η ανεργία που αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς, και μαζί της και η κοινωνική αναταραχή. Μεταξύ του 2008 και του 2011, η ισπανική οικονομική κρίση δεν πυροδότησε μεγάλες διαδηλώσεις ή βία. Αυτό άλλαξε γρήγορα στις αρχές του 2012,  με αποτέλεσμα να εκτιμάται ότι η φετινή θα είναι μια «τραυματική» χρονιά. 

Αρκετοί παράγοντες μπορούν να το εξηγήσουν αυτό. Πρώτον, η Ισπανία πλήττεται από τις συνέπειες μια κρίσης για την οποία δεν υπάρχει ορατή λύση. Επιπλέον, τα πρόσφατα στοιχεία για το έλλειμμα δείχνουν ότι το Σοσιαλιστικό Κόμμα δεν εφάρμοσε τόση λιτότητα όσο αναμένονταν. Η πιθανότητα της «πραγματικής» λιτότητας έχει τρομάξει πολλούς. Και τέλος, το συντηρητικό κόμμα φαίνεται λιγότερο πρόθυμο να διαπραγματευτεί με τα συνδικάτα και τους φοιτητές. 

Δεύτερον, το γεγονός ότι η Μαδρίτη έχει περιορισμένο έλεγχο επί των προϋπολογισμών των αυτόνομων περιοχών. Αυτός είναι ένας βασικός παράγοντας για την αστάθεια της ισπανικής οικονομίας. Οι περιοχές αυτές αντιπροσωπεύουν έλλειμμα ίσο με 12% του ισπανικού ΑΕΠ. Οι περιφερειακές κυβερνήσεις είναι όλο και πιο απρόθυμες να υποκύψουν στη Μαδρίτη και να «σφίξουν» τα οικονομικά τους. 

Η κεντρική κυβέρνηση παρουσίασε πρόσφατα νόμο που θα αναθέτει στη Μαδρίτη την επίβλεψη των προϋπολογισμών των αυτόνομων περιφερειών καθώς και την εξουσιοδότηση να επιβάλει ποινές σε αυτούς που δεν πιάνουν τους στόχους του προϋπολογισμού. Αυτό το «μπρος-πίσω» μεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και των περιφερειών δημιουργεί ένα υπαρξιακό ερώτημα στην μετά-Φράνκο Ισπανία, όπου η ισορροπία μεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και των περιφερειών είναι εύθραυστη. Εάν η Μαδρίτη θέλει να επιτύχει τους στόχους για ισοσκελισμό του προϋπολογισμού, θα πρέπει να τροποποιήσει την πολιτική της αυτονομίας των προϋπολογισμών, η οποία ισχύει στη χώρα από τις αρχές του 1980. 

Τρίτον, το γεγονός ότι οι σχέσεις του Rajoy με τις Βρυξέλλες έχουν επιδεινωθεί τις τελευταίες εβδομάδες. Στα μέσα Φεβρουαρίου η Μαδρίτη ανακοίνωσε ότι το έλλειμμα του προϋπολογισμού του 2011 ήταν υψηλότερο αυτού που είχε ανακοινωθεί αρχικά. Ο Rajoy επέρριψε ευθύνες στην σοσιαλιστική κυβέρνηση για αυτήν την κατάσταση και ζήτησε πιο ήπιους στόχους για το έλλειμμα του 2012, όμως η πρώτη αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν αρνητική. 

Οι Βρυξέλλες υποψιάζονται ότι ο Rajoy «πείραξε» τα οικονομικά στοιχεία για εσωτερικούς πολιτικούς λόγους. Αν και η Ισπανία και η ΕΕ κατέληξαν σε συμφωνία τον Μάρτιο για την χαλάρωση του στόχου για το έλλειμμα του 2012, αυτή η κατάσταση ανάγκασε τις Βρυξέλλες να επιλέξουν μεταξύ της τιμωρίας μιας αδύναμης οικονομίας και της απώλειας της πολιτικής τους αξιοπιστίας. 

Η κατάσταση της κοινωνίας 

Η κοινωνική κατάσταση στην Ισπανία επιδεινώνεται ταχύτατα. Η Ισπανία έχει την υψηλότερη ανεργία στην Ευρώπη, με 23%. Αυτή η κατάσταση είναι ιδιαίτερα δύσκολη για τους νέους – το 45% των ατόμων ηλικίας κάτω των 25 ετών είναι άνεργοι. 

Αν και οι διαδηλώσεις το 2011 ήταν κυρίως ειρηνικές, στις αρχές του 2012 οι διαδηλώσεις άρχισαν να γίνονται βίαιες. Τον Φεβρουάριο, οι αστυνομικές δυνάμεις συγκρούστηκαν πολλές φορές με φοιτητές που διαδήλωναν κατά των περικοπών στην Παιδεία. Σύμφωνα με την ισπανική αστυνομία, τα ακραία στοιχεία μεταξύ των διαδηλωτών ήταν αυτά που προκάλεσαν τις βίαιες συγκρούσεις. Η αύξηση των αναταραχών είναι πιθανό να συνεχιστεί, καθώς οι διαδηλωτές θα αρχίσουν να αισθάνονται ότι τα ειρηνικά μέτρα απέτυχαν και καθώς η επιδείνωση της ύφεσης αυξάνει τον αριθμό των νέων που είναι άνεργοι. 

Μέχρι στιγμής, τα συνδικάτα έχουν τηρήσει κυρίως παθητική στάση και έχουν απεμπλακεί από τις διαδηλώσεις, όμως αυτό αναμένεται να αλλάξει. Τα μεγαλύτερα εργατικά συνδικάτα της Ισπανίας είναι τα Comisiones Obreras και Union General de Trabajadores. Αν και τεχνικά είναι ανεξάρτητα, αυτά τα συνδικάτα, παραδοσιακά, βρίσκονται κοντά στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Συνεπώς θα έχουν αρνητικό προδιάθεση προς την κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος. Τα συνδικάτα έχουν ανακοινώσει γενική απεργία για τις 29 Μαρτίου αντιδρώντας στην εργασιακή μεταρρύθμιση που προωθεί η κυβέρνηση. 

Σύμφωνα με το Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής (ΙΝΕ), μισό εκατομμύριο άνθρωποι φεύγουν από την Ισπανία κάθε χρόνο λόγω της έλλειψης προοπτικών απασχόλησης. Περίπου 10% των ανθρώπων φεύγουν από την Ισπανία. Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία, αυτή η μαζική μετανάστευση ξεκίνησε το 2008. 

Ως αποτέλεσμα, το 2011 ήταν η πρώτη χρονιά μετά από περισσότερο από μια δεκαετία που η μετανάστευση προς το εξωτερικό ξεπέρασε την μετανάστευση από το εξωτερικό. Πριν από την κρίση, η Ισπανία είχε προσπαθήσει να αναστρέψει το δημογραφικό της πρόβλημα, ενωματώνοντας τους ξένους –κατά προτίμηση τους λατινοαμερικάνους. Μια δεκαετία αργότερα, αυτοί οι μετανάστες επιστρέφουν στις χώρες τους λόγω της κρίσης. 

Αυτή η δημογραφική αντιστροφή θα μπορούσε να δημιουργήσει επιπλέον πρόβλημα στα ήδη επιβαρυμένα δημοσιονομικά, καθώς ο πληθυσμός της Ισπανίας συνεχίζει να γηράσκει. Σύμφωνα με το ΙΝΕ, ο ισπανικός πληθυσμός θα μειωθεί σε 45,6 εκατομμύρια μέχρι το 2021 από 46,3 εκατομμύρια το 2010. Επίσης, θα υπάρξει αρνητική καθαρή μετανάστευση, αρχής γενομένης από το 2011, καθώς η εισροή 450.000 νέων μεταναστών θα αντισταθμιστεί από την αποχώρηση 580.850 ανθρώπων. 

Η σύγκριση με την Ελλάδα 

Η Ισπανία είναι η προβληματική οικονομία της Ευρώπης που εμφανίζει τις περισσότερες ομοιότητες με την Ελλάδα, από την άποψη της πιθανής κοινωνικής αναταραχής. Αν και η Ισπανία δεν έχει φτάσει τα επίπεδα της Ελλάδας σε ότι αφορά τη βία και τις αναταραχές, ωστόσο η κοινωνική κατάσταση επιδεινώνεται ραγδαία. Οι πρόσφατε φοιτητικές διαδηλώσεις που κατεστάλησαν από τις αστυνομικές δυνάμεις δείχνουν την αυξανόμενη δυσαρέσκεια των νέων για την έλλειψη θέσεων απασχόλησης και τις περικοπές στην Παιδεία. Η ανεργία των νέων δεν μπορεί να διατηρηθεί σε αυτά τα επίπεδα και είναι εξαιρετικά πιθανό να δημιουργήσει περισσότερη βία το 2012. 

Η πολιτική κατάσταση, ωστόσο, φαίνεται να είναι πιο σταθερή στην Ισπανία απ’ ότι στην Ελλάδα. Οι Ισπανοί είχαν την ευκαιρία να ψηφίσουν τον Νοέμβριο του 2011 και η τωρινή συντηρητική κυβέρνηση έχει μια άνετη πλειοψηφία. Όμως, οι συνεχιζόμενες περικοπές δαπανών θα εξακολουθούν να αποδυναμώνουν την κυβέρνηση τους επόμενους μήνες. 

Σε διεθνές επίπεδο, υπάρχει ένταση στις σχέσεις ΕΕ-Ισπανίας. Το μέγεθος της ισπανικής οικονομίας και η σημασία που έχει ο χρηματοοικονομικός της τομέας για την Ευρωπαϊκή Ένωση, δίνουν στη Μαδρίτη μεγαλύτερο πλεονέκτημα σε σχέση με την Αθήνα. Ακόμα και αν οι Βρυξέλλες αμφισβητούν την αξιοπιστία της κυβέρνησης Rajoy, είναι εξαιρετικά απίθανο να τιμωρήσουν την Ισπανία για το υπερβολικό της έλλειμμα διότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να βλάψει ακόμα περισσότερο την Ένωση. 

Οι προοπτικές 

Το 2012 θα είναι μια κρίσιμη χρονιά για την ισπανική κυβέρνηση, η οποία θα πρέπει να δείξει ότι έχει τον πραγματικό έλεγχο της χώρας. Αν και το Λαϊκό Κόμμα ελέγχει το Κοινοβούλιο, χάνει τον έλεγχο αλλού καθώς τα συνδικάτα, οι φοιτητές και οι περιφερειακές κυβερνήσεις αψηφούν όσο και περισσότερο τη Μαδρίτη. 

Η ανεργία, οι κοινωνικές αναταραχές και η ένταση εντός των περιφερειών έχουν διαβρώσει την απήχηση της κυβέρνησης στους νέους. Και σε συνδυασμό με την ανάγκη της Μαδρίτης να εφαρμόσει περισσότερες περικοπές δαπανών βραχυπρόθεσμα, αυτό σημαίνει ότι οι κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις θα αυξηθούν τους επόμενους μήνες. Αν και ο Rajoy μπορεί να παραμείνει στην εξουσία, το κύρος του θα αμφισβητείται όλο και περισσότερο τους επόμενους μήνες. 

Είναι απίθανό το πρόβλημα ελλείμματος της Ισπανίας να επιλυθεί βραχυπρόθεσμα. Η κυβέρνηση δεν είναι πιθανό να επιτύχει ούτε καν τους χαλαρότερους στόχους για το έλλειμμα που έχουν συμφωνηθεί με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το αυξανόμενο κόστος δανεισμού και μια διολίσθηση σε ύφεση απειλούν να πλήξουν σοβαρά την δυναμική του χρέους της Ισπανίας, αυξάνοντας ακόμα περισσότερο το δημόσιο χρέος. 

Η επιδεινούμενη οικονομική προοπτική οδήγησε την Τράπεζα της Ισπανίας να προβλέψεισυρρίκνωση του ΑΕΠ κατά 1,5% το 2012 και ανάκαμψη μόλις 0,2% το 2013. Ένα νέο κύμα συγχωνεύσεων στον ισπανικό χρηματοοικονομικό κλάδο είναι πιθανό να έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό των πιστώσεων που θα είναι διαθέσιμες από τις ισπανικές τράπεζες.