Διδάγματα για την Ευρώπη από την πρώτη μεγάλη ύφεση της Αμερικής

Πηγή: Sofokleous 10

Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει πολύ σοβαρά προβλήματα. Η Ελλάδα βρίσκεται στο χείλος της χρεοκοπίας, η Ιταλία κινδυνεύει σοβαρά ενώ ακόμα και η Γαλλία βλέπει το αξιόχρεο της υπό απειλή για υποβάθμιση. Ο διατραπεζικός δανεισμός στην Ευρωζώνη έχει στεγνώσει. Το όλο πρόγραμμα της ευρωπαϊκής οικονομικής ολοκλήρωσης μετά από 60 χρόνια προσεκτικών διαπραγματεύσεων κινδυνεύει να καταρρεύσει.

Και η Αμερική ασκεί κριτική. Κορυφαίοι πολιτικοί παράγοντες των ΗΠΑ και μέρος του αμερικανικού Τύπου κατηγορούν τους Ευρωπαίους για κακή διαχείριση της κρίσης και για αδράνεια. Οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν να κάνουν πολύ περισσότερα και να έχουν θέσει την κρίση υπό έλεγχο αν κοίταζαν τι έκαναν οι ΗΠΑ πριν από τρία χρόνια, είναι το βασικό επιχείρημα.

Ωστόσο και οι ΗΠΑ δεν τα κατάφεραν καλύτερα όταν κλήθηκαν  να διαχειριστούν μια μεγάλη ύφεση σε συνδυασμό με κρίση χρέους στα πρώτα βήματα της ομοσπονδίας τους. Ό,τι συμβαίνει σήμερα στην Ευρώπη μοιάζει πολύ με ό,τι είχε γίνει στην Αμερική πριν 170 χρόνια. Τότε που οι Ηνωμένες Πολιτείες ως νεοσύστατη ομοσπονδία βρέθηκαν να αντιμετωπίζουν μια ανάλογη κρίση και οι επιδόσεις των πολιτικών τους δεν ήταν καλύτερες από των Ευρωπαίων σήμερα, το δε βάθος της πικρίας και της επιθετικότητας των πιστωτών δεν ήταν πιο περιορισμένο από ό,τι βλέπουμε σήμερα από πλευράς Γερμανών.

Στη δεκαετία του 1830 Ευρωπαίοι επενδυτές είχαν χρηματοδοτήσει με υψηλότατα δάνεια την ανάπτυξη των αμερικανικών φυτειών βαμβακιού, του αμερικάνικου τραπεζικού συστήματος και των δημοσίων έργων, καναλιών και σιδηροδρόμων, των ΗΠΑ. Η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση τροφοδότησε μια κερδοσκοπική ανάπτυξη την οποία η αμερικανική κυβέρνηση ενθάρρυνε με άστοχες νομισματικές και τραπεζικές πολιτικές. Οι πολιτειακές κυβερνήσεις λειτουργούσαν ως μεσολαβητές των ξένων πιστωτών, δανειζόμενες οι ίδιες από την Ευρώπη και επενδύοντας στον τραπεζικό κλάδο και τα δημόσια έργα.

Το 1837 όμως η επιβράδυνση της βρετανικής οικονομίας σε συνδυασμό με την αύξηση της αμερικανικής παραγωγής βαμβακιού οδήγησαν σε απότομη πτώση των τιμών του βαμβακιού και των τιμών της γης. Η ανάπτυξη ξαφνικά πήρε τέλος. Οι τράπεζες κατέρρευσαν, τα δημόσια έσοδα εξατμίστηκαν και τα φιλόδοξα δημόσια έργα των αμερικανικών Πολιτειών σταμάτησαν.

Και διαδοχικές πολιτειακές κυβερνήσεις άρχισαν να κηρύσσουν στάση πληρωμών στις υποχρεώσεις τους προς τους ξένους πιστωτές. Πρώτα χρεοκόπησαν το Μίτσιγκαν και η  Ιντιάνα, τον Ιούλιο του 1841, και ακολούθησαν το Μέριλαντ, το Ιλλινόις, η Πενσυλβάνια και η Λουϊζιάνα. Τρεις Πολιτείες του Νότου, το Κάνσας, το Μισισιπή  και η Φλόριντα απλά αρνήθηκαν τα χρέη τους.

Η Ευρώπη εξοργίστηκε. Ο τότε διάσημος Άγγλος ποιητής Γουίλλιαμ Γουέρντσγορθ, που η οικογένειά του είχε επενδύσει όλες της τις αποταμιεύσεις σε ομόλογα της Πενσυλβάνια, έγραψε ένα ποίημα που καταδίκαζε τους ‘εκφυλισμένους’  Αμερικανούς. Παρομοίως και ο Βρετανός συγγραφέας Σίντνεϊ Σμιθ, άλλος ένας δυσαρεστημένος επενδυτής, κατηγορούσε τους Αμερικανούς για ‘απάτη πιο ατιμωτική και από του χειρότερου βασιλιά της Ευρώπης’. Οι Αμερικανοί στο Λονδίνο γίνονταν στόχος επιθέσεων στα δείπνα και δεν τους επέτρεπαν να μπαίνουν στα μοδάτα κλαμπ της εποχής.

Η Barings Bank του Λονδίνου, μια τράπεζα που είχε μακρά δραστηριότητα στον αμερικανικό χρηματοπιστωτικό τομέα, αναγκάστηκε κάποια στιγμή να σταματήσει να προσπαθεί να πουλήσει οποιοδήποτε αμερικανικό ομόλογο, ακόμα και των Πολιτειών που δεν είχαν κάνει χρεοστάσιο. Ακόμα και η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ, που είχε άψογο πιστωτικό ιστορικό, δεν μπορούσε να πουλήσει ομόλογα στην Ευρώπη.

‘Ας απαλλαγούμε από αυτή την καταραμένη χώρα’ έγραφε ο Εγγλέζος τραπεζίτης Ρότσιλντ για την Αμερική. ‘Είναι η πιο καταραμένη και εκφυλισμένη χώρα του κόσμου’.

Ο πανικός του 1837 οδήγησε την Αμερική σε μια από τις μεγαλύτερες υφέσεις της ιστορίας της. Η ανάπτυξη στη Δύση σταμάτησε. Το ίδιο και η μετανάστευση προς τη Δύση που λειτουργούσε ως βαλβίδα ασφαλείας και βοηθούσε στη διατήρηση της ειρήνης στις μεγάλες αμερικανικές πόλεις. Σύντομα στις πόλεις των βορειοανατολικών Πολιτειών ξέσπασαν  συγκρούσεις μεταξύ των ανέργων Αμερικανών και των νεοεισερχόμενων μεταναστών. ‘Οι καιροί είναι εκτός ελέγχου’ έγραφε ο δήμαρχος της Νέας Υόρκης Φίλιπ Χόουν. ‘Οι συγκρούσεις και η βία μαίνονται ανεξέλεγκτα στους δρόμους’.

Τα οικονομικά προβλήματα έφεραν και πολιτική αναταραχή. Στα χρόνια που ακολούθησαν η αποχή έφτασε στα υψηλότερα της επίπεδα στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών καθώς οι εκλογείς αρνούνταν να ψηφίσουν κάθε πολιτικό σε διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις. Η κάμψη στα ομοσπονδιακά έσοδα άνοιξε ξανά τις σκληρές διαμάχες μεταξύ του Βορρά, του Νότου και της Δύσης επειδή οι συμφωνίες για τις ρυθμίσεις επί των δασμών και της οικονομικής βοήθειας προς τις πολιτειακές κυβερνήσεις πρακτικά ακυρώθηκαν. Παρομοίως ξέφτισαν και οι παλιές κομματικές συμμαχίες. Υπό πίεση βρέθηκε και η εξωτερική πολιτική επειδή ο κύριος ανταγωνιστής της χώρας για αγορές και εδάφη ήταν η Μεγάλη Βρετανία, που ήταν και ο μεγάλος πιστωτής.

Οι Ευρωπαίοι αναρωτιούνταν αν ‘η Αμερική θα επιβιώνει της κρίσης’. Το 1842, οι Τάιμς του Λονδίνου έθεταν το ερώτημα ‘αν θα κρατήσει η δημοκρατία στην Αμερική’. Ένας Βρετανός διπλωμάτης στην Ουάσιγκτον έγραφε προς τη χώρα του ότι ‘η Αμερική κατάντησε μια μη κυβερνήσιμη και μη διαχειρίσιμη αναρχία’. Κι ο εκπρόσωπος των Βρετανών ομολογιούχων που διαπραγματεύονταν με την κυβέρνηση του Ιλλινόις κατηγορούσε τους βουλευτές της Πολιτείας ότι επιδίδονταν ‘σε κάθε τύπο ίντριγκας, ψευτιάς και χαμέρπειας’.

Τελικά όμως οι ΗΠΑ κατάφεραν να τα βγάλουν πέρα. Πώς έγινε αυτό; Πολλές Πολιτείες αναμόρφωσαν τα Συντάγματα τους εισάγοντας περιορισμούς στον κρατικό δανεισμό. Σύμφωνα με έναν πολιτικό του Κεντάκι ‘υπήρχαν πλέον δεσμά πάνω στην ισχύ της νομοθετικής εξουσίας’. Ένα δεύτερο βήμα έγινε όταν οι πολιτειακές κυβερνήσεις κατάφεραν να ξεπεράσουν τις ισχυρές λαϊκές αντιστάσεις και εισήγαγαν νέους μηχανισμούς για τη συλλογή των φόρων ώστε να αποπληρώσουν τους ομολογιούχους.

Παράλληλα οι μεγάλες πόλεις της Βορειοανατολικής Ακτής ίδρυσαν τα πρώτα επαγγελματικά αστυνομικά σώματα για τη διατήρηση της τάξης. Ως τότε η βασική αρχή για τη διατήρηση της αστικής ειρήνης ήταν τα κηρύγματα για την απαραίτητη ‘ανδρική αυτοπειθαρχία’, προφανώς όμως μέσα στην συγκυρία της οικονομικής αναταραχής εγκαταλείφθηκαν.

Την αμερικάνικη ανάκαμψη βοήθησε όμως πολύ κι η τύχη. Στα τέλη της δεκαετίας του 1840 ξέσπασε μια σειρά επαναστάσεων σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη και έτσι οι Βρετανοί κεφαλαιούχοι έγιναν πιο διατεθειμένοι να ξαναδούν τις επενδυτικές ευκαιρίες στην Αμερική. Η ανάκληση των βρετανικών δασμών στα σιτηρά συνέβαλε ώστε να ξαναρχίσει η ανάπτυξη στην αμερικανική Δύση. Και η ανακάλυψη χρυσού στην Καλιφόρνια – λίγες εβδομάδες προτού η Καλιφόρνια περάσει από το Μεξικό στις ΗΠΑ – λειτούργησε σαν τονωτική παρέμβαση για την αμερικάνικη οικονομία.

Οι αλλαγές στη συνταγματική και πολιτική τάξη της Αμερικής έθεσαν τα θεμέλια για την περαιτέρω οικονομική της ανάπτυξη. Αλλά προφανώς όλα αυτά δεν έγιναν με ευκολία. Εκατομμύρια Αμερικανοί κλήθηκαν να αλλάξουν τις αντιλήψεις τους για το ρόλο του κράτους και υποχρεώθηκαν να τα βγάλουν πέρα με εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες και  αλλαγές για μια ολόκληρη 10ετία. Τόσο κράτησε περίπου η πρώτη μεγάλη αμερικάνικη κρίση και ύφεση.

Όλα αυτά μοιάζουν με όσα συμβαίνουν στην Ευρώπη. Όπως και η Αμερική το 1840 έτσι και η Ευρωπαϊκή Ένωση σήμερα είναι μια σχετικώς νέα και πολύ διαφοροποιημένη ομοσπονδία η οποία κάνει τα πρώτα της βήματα στην οικοδόμηση μιας κοινής κατανόησης για το πώς θα λειτουργούν οι θεσμοί της. Κι έχει να παλέψει απέναντι στις καθιερωμένες ιδέες που αφορούν την εθνική κυριαρχία όπως επίσης και τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις της αγοράς. Η προσαρμογή της Ευρώπης θα είναι αργή και δύσκολη. Όμως καλό θα ήταν να κάνει ό,τι κι έκανε η Αμερική πριν 170 χρόνια: να αγνοήσει τις φωνές από το εξωτερικό και να φέρει σε πέρας το δύσκολο έργο της ολοκλήρωσης της ένωσης.