Μετά ογδόντα έτη: Σήμερα και η Κρίση του 1931-32. Βίοι παράλληλοι;

ΠΗΓΗ: ΑΥΓΗ

Ημερομηνία δημοσίευσης: 25/12/2011

του Βασιλη Δρουκοπουλου

Δε γνωρίζω τι κάνει τον άνθρωπο πιο συντηρητικό:

Να μη γνωρίζει τίποτε άλλο παρά το παρόν

ή τίποτε άλλο παρά το παρελθόν;

J. M. Keynes, 1926

Έχει επισημανθεί ότι η Ιστορία δεν είναι μια αυτοπροωθούμενη μηχανή, αλλά διαμορφώνεται από τα ανθρώπινα όντα τα οποία, συνειδητά ή ασυνείδητα, δρουν στον τρέχοντα χρόνο σ’ έναν κόσμο που έχουν κληρονομήσει από το παρελθόν. Έχει επίσης διατυπωθεί η άποψη ότι το όριο μεταξύ παρελθόντος και παρόντος δεν ρυθμίζεται από ένα μαθηματικά υπολογισμένο χρονολογικό διάστημα. Γεγονότα με πολύ μικρή απόσταση από το σήμερα μπορεί να μας φαίνονται απομακρυσμένα και χωρίς ενδιαφέρον ενώ άλλα, πολύ πιο μακρινά στο χρόνο, να μας εκδηλώνονται ως πιο οικεία και προσιτά.

Με αυτές τις σκέψεις διαβάζοντας πρόσφατα το άρθρο του συναδέλφου Μ. Ψαλιδόπουλου Έλληνες διανοούμενοι και οικονομική κρίση,¹ το οποίο αναφέρεται στο ελληνικό χρεοστάσιο του 1932 και στην κρίση που είχε προηγηθεί, αναλογίστηκα τις ομοιότητες και διαφορές με τη σημερινή κατάσταση τόσο σε σχέση με τα πραγματικά γεγονότα όσο και με τις διατυπωμένες απόψεις εκείνης και της σημερινής εποχής για τα αίτια και την αντιμετώπιση της κρίσης.

I. Συνοπτικά και αρκετά σχηματικά, καταγράφω τα πιο σημαντικά, πριν από 80 χρόνια, συμβάντα. O Κ. Βεργόπουλος² παρατηρεί ότι, παρά τη σταθεροποίηση του 1928, δηλαδή με τη σύνδεση της δραχμής με την αγγλική λίρα «η ελληνική οικονομία, κυρίως λόγω του βάρους του προσφυγικού ζητήματος, δεν είχε παύσει να κινείται υπό καθεστώς εκτάκτου ανάγκης δηλαδή με συνεχή κρατική παρέμβαση και προστασία, με οργανικά δυσεπίλυτα δημοσιονομικά προβλήματα, των οποίων η λύση συνεχώς αναστελλόταν χάρη στα πραγματοποιούμενα από το εξωτερικό δάνεια».

Τον Σεπτέμβριο του 1931 η Βρετανία εγκαταλείπει τη χρυσή βάση, με άλλα λόγια τη σταθερή βάση του εθνικού της νομίσματος απέναντι στον χρυσό και υποτιμάται αμέσως κατά 20%. Όμως, ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος επέμενε ότι η εγκατάλειψη από την Ελλάδα του «κανόνα του χρυσού» θα επέφερε νομισματική αστάθεια και θα ήταν καταστροφή για τη χώρα ενώ ορίζεται «αμέσως μια νέα ισοτιμία ισοδύναμη με την προηγούμενη, με βάση, αυτή τη φορά, το δολλάριο... στην αυξανόμενη ζήτηση χρυσού και ξένου συναλλάγματος η κυβέρνηση δεν αντέδρασε... Η Τράπεζα της Ελλάδος εξακολούθησε να χορηγεί συνάλλαγμα χωρίς ποσοτικούς περιορισμούς». (Βεργόπουλος, σ. 26). Το Χρηματιστήριο κλείνει και δεν θα ξανανοίξει παρά τον Δεκέμβριο του 1932. Ο Ελ. Βενιζέλος τον Νοέμβριο του 1931 δηλώνει ότι θα υπερασπιστεί την πρόσδεση της δραχμής με το δολάριο μέχρι του τελευταίου «μπαλωμένου παντελονιού του Έλληνος» και έτσι καθυστερεί να ενεργήσει αποτελεσματικά. Επίσης, όπως επισημαίνει ο Κ. Κωστής,³ «ο Βενιζέλος... γνώριζε... ότι τόσο οι κυβερνήσεις, όσο και η Δημοσιονομική Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών δεν επιθυμούσαν να προχωρήσει η Ελλάδα σε μία μονομερή ενέργεια διακοπής της εξυπηρέτησης του χρέους. Αυτό που παρέβλεπε ήταν ότι όλες οι χώρες στρέφονταν προς τον εαυτόν τους, προσπαθώντας να διασώσουν ό,τι ήταν εφικτό να διασωθεί και αγνοώντας το τι συνέβαινε γύρω τους». Με προσωπικές επαφές του σε Ρώμη, Παρίσι, Λονδίνο και με αίτημα προς τη Δημοσιονομική Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών ζητούσε την αναστολή για 5 χρόνια της καταβολής των χρεωλυσίων των εξωτερικών δανείων, την αναστολή της εξόφλησης του κυμαινόμενου δημόσιου χρέους και επίσης, να του χορηγηθεί νέο δάνειο 12,5 εκ. δολαρίων καταβλητέων σε 5 ετήσιες δόσεις. «Η συνεχιζόμενη διαρροή χρυσού και συναλλάγματος, παρά τα περιοριστικά συναλλαγματικά μέτρα [που είχαν στο μεταξύ ληφθεί]... είχε ως αποτέλεσμα η ελληνική οικονομία να έλθει σε απελπιστική κατάσταση από τον Ιανουάριο του 1932... Όμως, η Επιτροπή της ΚΤΕ ... που ήλθε στην Αθήνα το Φεβρουάριο του 1932 φάνηκε να είναι πολύ διστακτική για να υποστηρίξει τα ελληνικά αιτήματα» (Βεργόπουλος, σ. 60).

Τελικά, η Δημοσιονομική Επιτροπή υπέδειξε μερική αποδοχή τους αλλά το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών που συνήλθε στις 11 Απριλίου 1932, στην οποία παρίστατο και ο Βενιζέλος, ύστερα από τέσσερις ημέρες συζητήσεων «δεν ενέκρινεν ούτε την ελληνικήν αίτησιν ούτε τας προτάσεις της Δημοσιονομικής Επιτροπής... Ο Διευθυντής του Δημοσιονομικού τμήματος της Κοινωνίας την Εθνών... είχεν είπει εις τον Εμμανουήλ Τσουδερόν [Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος]: “Εγκαταλείψατε την σταθεροποίησιν. Και αναστείλατε την υπηρεσίαν του δημοσίου χρέους”».⁴ Έτσι, την Τετάρτη 27 Απριλίου του 1932 εγκαταλείπεται επίσημα ο «κανόνας του χρυσού» και υιοθετείται η αναγκαστική κυκλοφορία της δραχμής η οποία και υποτιμάται ραγδαία. Επιπλέον, από τις αρχές Μαϊου 1932 αναστέλλεται επ’ αόριστον η πληρωμή των χρεωλυσίων και των τόκων για όλα τα κρατικά δάνεια, εξωτερικά και εσωτερικά. Επίσης, μεταξύ άλλων μέτρων τα οποία εφαρμόστηκαν στη διάρκεια των επομένων τριών μηνών, αποφασίζεται ότι όλες ανεξαιρέτως οι οφειλές σε ξένο νόμισμα ή συνάλλαγμα, πληρωτέες σε Έλληνες ή αλλοδαπούς που κατοικούν στην Ελλάδα, μετατρέπονται υποχρεωτικά σε οφειλές σε δραχμές, με βάση την τιμή 100 δραχμές=1 δολάριο, απαγορεύεται η εξαγωγή δραχμών, η σύναψη δανείων και οι καταθέσεις σε συνάλλαγμα και τέλος, εγκαθιδρύεται σύστημα ποσοτικών περιορισμών επί των εισαγωγών.

Το μέγεθος του εξωτερικού χρέους ανερχόταν περίπου στο 150% του ελληνικού ΑΕΠ. Η ανεργία στα αστικά κέντρα είχε φθάσει στο 28-30% του συνόλου των μισθωτών. Οι απεργιακοί αγώνες εντείνονταν και τα έξοδα για το ψωμί αντιπροσώπευαν το 40% των οικογενειακών δαπανών. Ο δείκτης της οικονομικής δραστηριότητας έφθασε το 1932 στο κατώτατο σημείο της περιόδου 1925 και 1939 και η Ελλάδα είχε μειώσει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων κατά 6% «για να διαλαλήσει προς τους φιλελεύθερους εταίρους της την επιθυμία της να συμμορφωθεί προς τα διεθνή κρατούντα».⁵ Η κυβέρνηση Βενιζέλου παραιτείται στις 21 Μαΐου 1932 και μέσα στους επόμενους δέκα μήνες θα σχηματιστούν έξι διαφορετικές κυβερνήσεις.

II. Αναμφίβολα, αποτελεί παιδευτική άσκηση εξαιρετικού ενδιαφέροντος η σύγκριση των συνθηκών, των διαδικασιών, των οικονομικών μέτρων και των αποτελεσμάτων εκείνης της εποχής και της σημερινής. Όμως στο πλαίσιο αυτού του άρθρου περιορίζομαι, επανερχόμενος στη μελέτη του Μ. Ψαλιδόπουλου (2010), σε μια επιλογή σχολίων του σε συνδυασμό με απόψεις που είχαν παρουσιαστεί από τις στήλες της δεξιάς αντιβενιζελικής εφημερίδας Πρωία και που είχαν διατυπωθεί σε 24 συνεντεύξεις κυρίως πολιτικών και διανοουμένων. Σ’ αυτές προσθέτω τα σχόλιά μου και τις δικές μου παρατηρήσεις που απορρέουν από την τωρινή κατάσταση.

Η πρώτη συνέντευξη δόθηκε από τον προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο (14.2.1932). Γι’ αυτόν «η άποψη ότι η κρίση ήταν οικονομική αποτελούσε σοβαρή πλάνη... η κρίση ήταν ηθική και το δράμα της ανθρωπότητας πνευματικό, οφειλόμενο «στην τάσιν της ανθρωπότητος διά ισότητα». Η τάση αυτή λόγω «αδυναμίας ορθής συλλήψεως των πραγμάτων επικράτησε εξωτερικά», δηλαδή στην διανομή των αγαθών, παραβλέποντας την ανάγκη ηθικής και πνευματικής ισότητας. Επιπρόσθετα, καυτηριάζει... «δριμύτατα την προδοσίαν των πλουσίων». Τέλος υποστηρίζει ότι η εκκλησία διαφέρει από τους αριστερούς κοινωνιολόγους κατά το ότι «αυτοί κοιτάζουν τον στόμαχον, ενώ η εκκλησία εκκινά από την ψυχήν».

Οκτώβριος 2011

Στους ναούς, την Κυριακή 9 Οκτωβρίου 2011, διαβάστηκε εγκύκλιος της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος όπου μεταξύ άλλων αναφέρεται ότι η παρούσα εφιαλτική κατάσταση «κατά γενική εκτίμηση δεν είναι μόνον οικονομική, αλλά και βαθύτατα ηθική και πνευματική, αφού η κυριαρχία της αμαρτίας, χωρίς μετάνοια, είναι η αιτία παντός κακού σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία και εποχή». Συνεχίζει η εγκύκλιος: «Δεν αγνούμε και δεν παραβλέπουμε σε καμμιά περίπτωση την σκληρή πραγματικότητα για τους χαμηλομίσθους, τους χαμηλοσυνταξιούχους, τους ανέργους και τους απολυθέντες από τις δουλειές τους, τους αγανακτισμένους και τους δοκιμαζόμενους αδελφούς μας, γι’ αυτό και τους συμπαραστεκόμεθα χωρίς καμία ιδιοτέλεια η αλλότριες επιδιώξεις.

--Φθάνουν πια οι επιβαρύνσεις στους αδελφούς μας που έχουν χαμηλό εισόδημα και χαμηλή σύνταξη.

--Φθάνουν πια οι φόροι και οι περικοπές των χαμηλών εισοδημάτων.

--Φθάνουν πια οι στρατιές των ανέργων.

--Αναζητήστε τους φοροδιαφυγάδες και ελέγξτε το κεφάλαιο».

Και καταλήγει: «Πρέπει να ομολογήσουμε όλοι, ότι ενεπλάκημεν στα πλοκάμια της σύγχρονης καταναλωτικής κοινωνίας, ότι παραμερίσαμε τον Θεό και τις ευαγγελικές διδαχές Του, ότι εμπιστευθήκαμε τους εαυτούς μας ανεπιφύλακτα σε όλους τους διαχειριστές των καρπών και των μόχθων του ελληνικού λαού και οι οποίοι επειδή είχαν τις δικές τους υστεροβουλίες δεν απεδείχθησαν δίκαιοι και ειλικρινείς».

______________

Γεώργιος Παπανδρέου (πολιτικός), 7.3.1932

«Η λύση του προβλήματος... βρισκόταν σε ένα “υπερκράτος” που σαν υπερεθνικός οργανισμός θα μπορούσε με κατάλληλους χειρισμούς να υπερβεί την οικονομική κρίση».

Ιούνιος 2010

Ο εγγονός του, τέως πρωθυπουργός, στη συνεδρίαση της Σοσιαλιστικής Διεθνούς στη Νέα Υόρκη (22.6.2010) τόνισε ότι «υπάρχει ανάγκη διαρκούς εμβάθυνσης της παγκόσμιας συνεργασίας με στόχο την εγκαθίδρυση μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης στη βάση των κοινών, θεμελιωδών αξιών της δημοκρατίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης». Όπως έχει υποστηριχτεί, η γενεαλογία επιτρέπει, και διευκολύνει προσθέτω, την προσωποποίηση του παρελθόντος.

_______________

Κ. Τριανταφυλλόπουλος (καθηγητής Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών), 15.3.1932

Συμβουλεύει τους φοιτητές να παραμένουν «μακριά από την πολιτικήν» λαμβάνοντας υπόψη τους ότι «με την φανατικήν υπηρεσίαν εις την επιστήμην προσφέρουν υψίστην κοινωνικήν υπηρεσίαν». Και κατέληγε: «Η κράσις του ασθενούς θ’ αντιμετωπίσει την νόσον».

καλοκαίρι-φθινόπωρο 2011

Ασφαλώς και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο νέος νόμος για την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση σκοπεύει στον ίδιο στόχο, υπολογίζοντας ότι οι φοιτητές απαλλάσσονται σχεδόν πλήρως από τις συμμετοχικές τους δραστηριότητες στη λειτουργία των ΑΕΙ, κι έτσι απερίσπαστοι και χωρίς πειρασμούς τώρα μπορούν να αφοσιωθούν αποκλειστικά στις σπουδές τους. Με αυτή την εξυγίανση λοιπόν, όπως εξάλλου και η υπόλοιπη κοινωνία, θα αντιμετωπίσουν με επιτυχία τη νοσηρή κατάσταση που μας περιβάλλει…

___________

Ι. Σοφιανόπουλος (πολιτικός) 26.2.1932

«Έχοντας... επισκεφθεί το 1924 και το 1932 την Σοβιετική Ένωση και έχοντας αποκομίσει θετικές εντυπώσεις από την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, συνιστά σαν “προλετάριοι που είμαστε να ακουμπήσουμε απόλυτα στην Σοβιετική Ρωσία”, ώστε εμπνέοντας την εμπιστοσύνη της, να μας επιτραπεί να επαναμετοικήσουμε τον υπερπληθυσμό μας εκεί. Όλες οι άλλες λύσεις του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδας είναι καταδικασμένες, κατά τον ίδιο, να μη φέρουν καρπούς».

Ιούλιος 2011

«Η Ρωσία ήταν έτοιμη από τις αρχές του 2010 να παράσχει δάνειο 25 δις. Ευρώ με ευνοϊκούς όρους και η Ελλάδα αδιαφόρησε» (Ιβάν Σαββίδης, Ελευθεροτυπία,14.7.2011)

Α. Μιχαλακόπουλος (πολιτικός) 27.2.1932

«πίστευε, ότι αν είχε παραμείνει ανοικτή η δικλείδα της μετανάστευσης, η Ελλάδα δεν θα αντιμετώπιζε πρόβλημα κρίσης».

Α. Μυλωνάς (πολιτικός) 6.3.1932

«θεωρούσε ως γενεσιουργούς παράγοντες της κρίσης το δημογραφικό αδιέξοδο και την υπερπαραγωγή. Για την άρση του πρώτου... συντασσόταν με την ιδέα του Γάλλου πρωθυπουργού Καγιώ για την αποίκηση της Αφρικής με τον πλεονάζοντα Ευρωπαϊκό πληθυσμό»

Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2011

Ο τότε πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου και ο αρχηγός της Ν.Δ. κάνουν (ξεχωριστά, βέβαια, ο καθένας) εκκλήσεις στους νέους να παραμείνουν στην Ελλάδα και να παλέψουν εδώ… Όμως, ο Γ. Παπανδρέου επανέρχεται, και στη συνέντευξή του στοΠρώτο Θέμα (16.10.2011) πλέον ομολογεί ότι κατανοεί απόλυτα τους νέους που θέλουν να βρουν τον δρόμο τους εκτός Ελλάδας τώρα που τα περιθώρια στένεψαν σημαντικά...

__________

Δ. Μάξιμος (του γνωστού Μεγάρου, τραπεζίτης και πολιτικός) 18.2.1932

«Στο... ερώτημα..., γιατί η αστική τάξη δεν εκλαϊκεύει την άποψή της, ώστε να πείθει τον κόσμο που μένει ακάλυπτος στην μαρξιστική προπαγάνδα [απαντά] ότι η κρίση δεν οφείλεται σε χρεοκοπία του καπιταλισμού», ενώ προσθέτει ότι «η διαφορά των συστημάτων... έγκειται στο ότι στον κομμουνισμό αποκλείεται η μεταβίβαση περιουσίας μέσω κληρονομιάς σε αντίθεση με τον καπιταλισμό».

Οκτώβριος 2011

Μια και σε λίγο διάστημα δεν θα υπάρχει ίχνος κληροδοτικής ύλης, η Ελλάδα θα τείνει να μεταβληθεί σε γνήσια κομμουνιστική χώρα, αν και ήδη έχει ευφάνταστα αποκληθεί ως «το τελευταίο σοβιετικό κράτος στην Ευρώπη». Στο μεταξύ βέβαια θα πρέπει να καταργηθούν οι πανεπιστημιακές έδρες του Κληρονομικού Δικαίου ή τουλάχιστον να μπουν και αυτές στην «εφεδρεία» έως ότου επανεστιάσουμε το στόχο μας ώστε να μεταβληθούμε τελικά, όπως ήταν η υπόσχεση, σε «Δανία του Νότου».

_____________

N. Λούβαρις (θεολόγος, φιλόσοφος), 21.2.1932

«Απαντώντας στο ερώτημα αν βλέπει την ανθρωπότητα να στρέφεται προς τον κομμουνισμό, ο Λ. διαπιστώνει ότι αυτός “κερδίζει έδαφος εις τους αμαρτωλούς που θέλουν μιαν εύκολον λύσιν. Η διανόησις και οι λογοτέχναι έχουν στραφεί προς θρησκευτικάς αναζητήσεις”, άρα δεν έχει ο Λ. κανένα λόγο να τον φοβάται».

Οκτώβριος 2011

Και ο Δάντης περιέγραφε τη συνάντησή του στον Παράδεισο με τους Αγίους και τους Διανοητές. Αλλά όπως είχε προσφυώς παρατηρήσει ο Ο. Ουάiλντ: ο κάθε άγιος έχει παρελθόν ενώ ο κάθε αμαρτωλός έχει μέλλον.

Η κολυμβήθρα του σατανά, μέσω του κομμουνισμού, είναι εύκολα προσβάσιμη, ενώ στενή είναι η πύλη της διόδου προς τη σωτηρία και τη λύτρωση... Τι κρίμα που η εγκόσμια συνείδηση γίνεται αμαρτωλή ενώ η υπερκόσμια κερδίζει την αιωνιότητα και τον Παράδεισο. Όμως, τι ανακούφιση αισθανόμαστε από το γεγονός ότι οι αμαρτωλοί στην κοινωνία μας είναι ακόμα μειοψηφία.

_________

Π. Κανελλόπουλος (πολιτικός) 8/3/1932

«Ο καπιταλιστής είναι... “επί ποδός όσες ώρας και ο εργάτης, ή και περισσοτέρας και καταστρέφει την υγεία του”».

Οκτώβριος 2011

Ενώ βέβαια ο άνεργος θα ακτινοβολεί από υγεία ως μη εργαζόμενος πλέον, περιορίζοντας έτσι και τις αντίστοιχες δαπάνες των ταμείων. Να γιατί λοιπόν φημολογείται κατά καιρούς ότι τα καταγραφόμενα ποσοστά ανεργίας δεν είναι αξιόπιστα. Απλούστατα διότι δε λαμβάνεται παράλληλα υπόψη η ανθηρή υγεία των ανέργων.

Κ. Ζαβιτσιάνος (πολιτικός) 25.2.1932

«να ενισχυθεί η ιδιωτική οικονομία “η οποία όσον περισσότερον ειναι στενοχωρημένη, τόσο λιγώτερα αποδίδει εις τον κρατικόν προϋπολογισμόν”».

Οκτώβριος 2011

Έτσι λοιπόν, οι τωρινές προσπάθειες που αναντίρρητα καθιστούν την ιδιωτική οικονομία λιγώτερη «στενοχωρημένη», όπως σαφώς καταγράφουν οι δείκτες της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, αποδίδουν περισσότερα στον κρατικό προϋπολογισμό καθώς πράγματι και αυτό αποδεικνύεται από μια οποιαδήποτε ανάγνωση των ανωτέρων πάσης υπονοίας στατιστικών στοιχείων των δημοσίων οικονομικών της χώρας...

III. «Εκείνα τα οποία είπομεν εχθές ήσαν δια να έλθωμεν εις την εξουσίαν και εκείνα τα οποία λέγομεν σήμερον είναι δια να μείνωμεν εις την εξουσίαν». Αποδίδεται στον Ελ. Βενιζέλο (1910)

H φιλοξενία της καλής εφημερίδας δεν μου επιτρέπει να μακρηγορήσω με το να αναφερθώ στα πολιτικά παιχνίδια των δύο αστικών κομμάτων εξουσίας εκείνης και της σημερινής εποχής (π.χ. στο θέμα της οικουμενικής κυβέρνησης), στα προτεινόμενα και εφαρμοζόμενα οικονομικά μέτρα (σύγκλιση στα ουσιώδη, απόκλιση στα δευτερεύοντα;) κλπ. Έτσι κλείνω με δύο επισημάνσεις. Πρώτον, με την καταληκτική πρόταση του άρθρου του Μ. Ψαλιδόπουλου: «Μη κατανοώντας τον καπιταλισμό αδυνατούσαν να αντιληφθούν την εγγύτητα της πτώχευσης της Ελλάδας, ώστε να προετοιμάσουν έγκαιρα την κοινή γνώμη, αντί να τρέχουν πίσω από τις εξελίξεις, με παρακαταθήκη πομπώδεις αποφάνσεις περί του πρακτέου.» Και δεύτερον, με ένα οξυδερκές αποφθεγματικό απόσπασμα από το Ταξίδι του ελέφαντα του Ζοζέ Σαραμάγκου: «Το παρελθόν είναι μια απέραντη έκταση πετρώδους εδάφους το οποίο μερικοί άνθρωποι θα προτιμούσαν να διαβούν ωσάν να ήταν αυτοκινητόδρομος, ενώ άλλοι κινούνται πιο υπομονετικά από πέτρα σε πέτρα, ανασηκώνοντας την κάθε μια επειδή νοιώθουν την ανάγκη να μάθουν τι βρίσκεται κρυμμένο από κάτω». Στοιχηματίζω ότι στο εγγύς μέλλον, και για αρκετό διάστημα δυστυχώς, οι Έλληνες δε θα έχουν στη διάθεσή τους καμιά από τις δύο δυνατότητες. Γιατί το έδαφος δεν θα είναι πετρώδες αλλά τέλμα, που δεν προσφέρεται ούτε για αυτοκινητοδρόμους αλλά ούτε και για ανασκαφές.

[Σχόλια και συζήτηση για το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων]

*Ο Βασίλης Δρουκόπουλος είναι οικονομολόγος και διδάσκει στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1 Περιέχεται στο βιβλίο του συγγραφέα Οικονομολόγοι και οικονομική πολιτική,Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 2010.

2 Κ. Βεργόπουλος, Εθνισμός και οικονομική ανάπτυξη: η Ελλάδα στο Μεσοπόλεμο, Εξάντας, Αθήνα 1978, σ. 34.

3 Κ. Κωστής, «Το στοίχημα της οικονομίας: αντιμέτωποι με τη διεθνή οικονομική κρίση» στο Θ. Βερέμης και Η. Νικολακόπουλος (επιμ.), Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Τα Νέα-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005, σ. 340.

4 Η. Βενέζης, Εμμανουήλ Τσουδερός: ο πρωθυπουργός της Μάχης της Κρήτης και η εποχή του, Αθήνα 1966, σ. 88.

5 Μ. Ψαλιδόπουλος, Η κρίση του 1929 και οι έλληνες οικονομολόγοι, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1989, σ. 90.