Φως στο τούνελ

του ΚΙΜΠΙ

Επιτέλους, βλέπουμε φως στο τούνελ. Αυτό δεν θέλαμε όλοι; Φως στην άκρη του τούνελ. Όχι το φως που ισχυρίζονται ότι έχουν δει όσοι έχουν ζήσει επιθανάτια εμπειρία (όπως μας θυμίζει με τον τρόπο του ο Κλιντ Ίστγουντ στην τελευταία «θανατερή» ταινία του «Η ζωή μετά»). Αλλά φως κανονικό, υλικό, από φωτόνια, από μια φλεγόμενη πηγή, ένα παρανάλωμα πυρός, μια φλεγόμενη βάτο. Έστω και αμίλητη. Ή έναν αυτοπυρπολούμενο άνθρωπο.

Οι δυνάμεις του σκότους θα πουν: Μπα! Ήταν αυτανάφλεξη. Μπαρμπαριά και Τούνεζι, απαντάει η Τυνησία. Μια, δυο, τρεις, δέκα, είκοσι δημόσιες αυτοπυρπολήσεις, δεν μπορεί, κάτι παραπάνω από αυτανάφλεξη θα είναι. «Αυτανάφλεξη!» ψέλλισε κι η Moody’s και -μη χάσει την ευκαιρία- έριξε μια υποβάθμιση στην πυρπολούμενη χώρα. Οι δυνάμεις του σκότους τρέμουν κι αυτό το αδύναμο φως που εκπέμπει ένας απελπισμένος αυτόχειρας που περιλούζεται με πετρέλαιο ή βενζίνη κι ανάβει το σπίρτο… Γιατί άραγε; «Ας καώ, ας γίνω στάχτη σαν τον Κερέμ/ Αν δεν καώ εγώ/ αν δεν καείς εσύ/ πώς θα γενούν τα σκοτάδια λάμψη», έγραφε ο Ναζίμ Χικμέτ, μετέφραζε ο Γιάννης Ρίτσος και τραγουδούσε ο Μάνος Λοΐζος. Λέτε να ’ναι αυτό; Ο Κερέμ κάηκε από έρωτα (όχι ο Κερέμ που γνωρίζετε από την τουρκική σαπουνόπερα), Foco d’ amor, φλόγα της αγάπης. Ποιος έρωτας πυρπολεί τις ψυχές και τα σώματα των κολασμένων της Γης; Είναι έρωτας για τη ζωή ή έρωτας για τον θάνατο; Μη βιαστείτε ν’ απαντήσετε το δεύτερο. 

Η απελπισία δεν είναι πάντα έκφραση μιας ατομικής ψυχοπαθολογίας. Δεν είναι όλοι οι αυτοπυρπολούμενοι καταθλιπτικοί. Εκατό εκατομμύρια άνθρωποι, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τροφίμων, είναι και πάλι αντιμέτωποι με το φάσμα της πείνας, σ’ αυτή τη νέα επισιτιστική κρίση που εκτίναξε τις τιμές του ψωμιού των ανθρώπων μέσα σε λίγους μήνες σε επίπεδα δυσθεώρητα. Εκατό εκατομμύρια άνθρωποι στις χώρες του Μαγκρέμπ, στην Αφρική, στην Ασία εξαρτούν την ύπαρξή τους από μια χούφτα ρύζι, μια φέτα ψωμί. Αυτή είναι η αδύναμη κλωστή που τους κρατάει στη ζωή. Αν σπάσει κι αυτή, τέλος. Εκεί, σ’ αυτήν ακριβώς τη στιγμή, κάποιοι άνθρωποι, ελάχιστοι βέβαια, αποφασίζουν να γίνουν καύσιμο για τη ζωή. (Εξάλλου, η ανθρωπότητα έχει παρελθόν υψηλού ρίσκου με τη φωτιά. «Μην παίζεις με τη φωτιά», είπαν οι θεοί στον Προμηθέα και τον κάρφωσαν στον Καύκασο).

Θα το ’κανα; Όχι. Θα το κάνατε; Μάλλον όχι. Ωστόσο, παρ’ ότι αυτού του είδους η θυσία είναι μια παράδοση της Ανατολής, βασισμένη στις θρησκευτικές πεποιθήσεις της μετά θάνατον δικαίωσης και αποκατάστασης των «μαρτύρων», δείτε πόσο εύκολα πέρασε τα σύνορα της Δύσης το φλογερό ρεύμα. Κρούσμα αυτοπυρπόλησης στη Μασσαλία, κρούσματα στη Ρουμανία. Η Δύση έχει αλλεργία ιστορικού χαρακτήρα σ’ αυτού του είδους τις αντιδράσεις. Αλλεργία που κρύβει μια μακρόχρονη ενοχή για τα βαθιά τραύματα που έχουν αφήσει τρεις αιώνες αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης και ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στις λεηλατημένες κοινωνίες της Αφρικής και της Ασίας. Αλλά, το σοκ που προκαλεί η εικόνα ενός ανθρώπινου παραναλώματος είναι ανυπέρβλητο. Μας αρέσει, δεν μας αρέσει, πληγώνει ή όχι τη δυτική μας παράδοση ορθολογισμού, η εικόνα των αυτοπυρπολούμενων βουδιστών μοναχών, που πριν από 40 χρόνια διαμαρτύρονταν έτσι για τη γενοκτονία που πραγματοποιούσαν οι Αμερικανοί στο Βιετνάμ, ήταν το ίδιο καθοριστική για την ήττα τους με το αντάρτικο των Βιετκόγκ και το κίνημα κατά του πολέμου.

Φυσικά, δεν ισχυρίζομαι ότι ο 26χρονος Μοχάμεντ Μπουαζίζι, ο πρώτος αυτόχειρας της «εξέγερσης των γιασεμιών», όταν λουζόταν με βενζίνη κι άναβε το σπίρτο είχε κάποιο σαφές σχέδιο στο μυαλό του για την ακολουθία αντιδράσεων και γεγονότων που θα έκαναν τη θυσία του την απαρχή μιας επανάστασης. Στα γεγονότα του τελευταίου μήνα στη Βόρεια Αφρική κυριαρχεί ο αυθορμητισμός μιας εξέγερσης που αντιπαρατίθεται σχεδόν ομοιόμορφα τόσο στη «διέξοδο» του ισλαμικού φονταμενταλισμού όσο και στην εναλλακτική πρόταση της δυτικού, «ορθολογικού» τύπου πολιτικής αντίστασης. Απ’ όσο γνωρίζουμε, τα κόμματα, τα συνδικάτα, ακόμη και οι εκτός νόμου οργανώσεις, όχι μόνο δεν σχεδίαζαν, αλλά μάλλον εξεπλάγησαν από το εύρος, τη βιαιότητα και την αποτελεσματικότητα της αυθόρμητης αντίδρασης στην Τυνησία, στην Αλγερία, στην Αίγυπτο και αλλού.

Στον αντίποδα, στην Ευρώπη του ορθολογισμού, της μακράς πολιτικής παράδοσης, της οργανωμένης κοινωνικής αντίδρασης, των συνδικάτων, των κομμάτων, των συλλογικών φορέων, των ΜΚΟ, των οργανωμένων δομών πληροφόρησης και αντι-πληροφόρησης, δεν προκλήθηκε ούτε ένα αξιόλογο ρήγμα στην πρωτοφανή πολιτική κοινωνικού ολοκαυτώματος που προωθούν οι ηγεσίες της εν ονόματι της κρίσης χρέους. Τυχαίο; Δεν νομίζω. Το βασικότερο επίτευγμα της πολιτικής και οικονομικής ελίτ στην Ευρώπη δεν είναι τόσο η επιβολή των μέτρων εις βάρος της κοινωνίας, όσο ο κατακερματισμός της κοινωνικής αντίδρασης σε ασύνδετες, μεμονωμένες, συχνά αλληλοαναιρούμενες ή και ανταγωνιστικές δράσεις. Από τη Γηραιά Αλβιόνα μέχρι τη Ρουμανία και από την πολιτικοποιημένη Γαλλία μέχρι τη θυμωμένη και ταπεινωμένη Ελλάδα, υπάρχει μια ομοιόμορφη εκπόρευση μέτρων και πολιτικών που αναιρούν τις σταθερές της κοινωνίας. Αλλά υπάρχει και μια ανομοιόμορφη αντίδραση των στρωμάτων που θίγονται και, κυρίως, μια σημαντική αδυναμία να ανοίξουν έστω κι ένα μικρό ρήγμα στο τείχος νεοφιλελεύθερων πολιτικών που ορθώνεται.

Υπάρχει βέβαια η εξήγηση γι’ αυτό. Εκπαιδευμένοι στην κουλτούρα της πολιτικής διαμεσολάβησης οι Ευρωπαίοι πολίτες, μονίμως αντιπροσωπευόμενοι και ποτέ αυτοπροσώπως, από τη μια μεριά παρακολουθούν τις επίσημες ηγεσίες τους σ’ έναν διαρκή διαγκωνισμό για την ιδεώδη συνταγή σωτηρίας της οικονομικής τους ένωσης, κι απ’ την άλλη δεν βλέπουν φως στο τούνελ. Δηλαδή, αδυνατούν να διακρίνουν μια πειστική, συνεκτική εναλλακτική λύση για μια άλλη Ευρώπη. Μια Ευρώπη που δεν εξαντλεί τους λόγους της ύπαρξής της στην υπεράσπιση της «σταθερότητας του χρηματοπιστωτικού συστήματος» μέσω της διαρκούς αστάθειας του κοινωνικού κράτους, της αγοράς εργασίας, των δημόσιων αγαθών. Μια Ευρώπη που δεν αναβιώνει τις χειρότερες στιγμές του αποικιοκρατικού της παρελθόντος όταν αντιμετωπίζει τα έθνη-παρίες της Αφρικής. Μια Ευρώπη που δεν προσποιείται την έκπληκτη όταν το χρηματιστήριο των τροφίμων, που και η ίδια υποθάλπει, προκαλεί τσουνάμι ακρίβειας, πείνας και απελπισίας στη Μαύρη Ήπειρο. Μια Ευρώπη που δεν υποδύεται τον οικουμενικό υπερασπιστή της δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της πολιτικής διαφάνειας την ώρα που στηρίζει τα πιο σκοταδιστικά, αυταρχικά καθεστώτα στη γειτονική ήπειρο. Αυτή η Ευρώπη προφανώς δεν υπάρχει στις πολιτικές φιλελεύθερων και σοσιαλφιλελεύθερων ευρωπαϊκών κομμάτων. Αλλά δεν υπάρχει (τουλάχιστον ολοκληρωμένα) ούτε στην ατζέντα των εναλλακτικών πόλων του πολιτικού συστήματος.

Απ’ αυτή την άποψη, και οι Ευρωπαίοι βρίσκονται σε μια κατάσταση πολιτικής απελπισίας, την ώρα που οι γείτονες Αφρικανοί βιώνουν κατάσταση κοινωνικής απελπισίας. Οι δύο απελπισίες ενδέχεται προσεχώς να έλθουν πιο κοντά. Υποθέτουμε ότι δεν εννοούν αυτό οι γεωλόγοι όταν λένε ότι Ευρώπη και Αφρική, χρόνο με τον χρόνο, έρχονται πιο κοντά. Αλλά το εννοούν οι πολιτικοί.

Είπαμε, όμως. Τελικά, υπάρχει φως στο τούνελ. Έστω κι αν άναψε με ανθρώπινα καύσιμα. Άλλωστε, πάντα με αυτά δεν κινείται ο κόσμος;