Η πολιτική ανασύνταξη των πλειοψηφιών

Πηγή: Ελευθεροτυπία

του Ν. Παρασκευόπουλου

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται έντεκα χρόνια δεκαπενθήμερης παρουσίας μου στη στήλη αυτή. Δεν σκοπεύω βέβαια να προβώ σε κάποιο προσωπικό απολογισμό.

Η επανεξέταση, ωστόσο, μιας αρχικής ιδέας που αποτυπώθηκε σαν υπόθεση εργασίας είναι ζήτημα αντικειμενικό. Η επαλήθευσή της ή μη στις αρχές της νέας χιλιετίας παρέμενε ένα ζητούμενο, ενώ ο αναγνώστης σήμερα πια μπορεί να κρίνει αναδρομικά.

Εδώ και έντεκα χρόνια λοιπόν αναλύονται περιοδικά οι πτυχές μιας βασικής θέσης, ότι στο στόχαστρο της ελεγκτικής πολιτικής έχουν εισέλθει πλέον οι πλειοψηφίες των πολιτών, δηλαδή όλοι εκτός από τους όποιους κατέχοντες ή ισχυρούς διαχειριστές.

Στις προηγούμενες δεκαετίες το πολιτικοκοινωνικό σύστημα ήταν αρκετά διαφορετικό. Οι πολλοί επισήμως και ανεπισήμως θεωρούνταν καλοί και συνετοί. Ο μέσος πολίτης ήταν το θετικό μοντέλο ενός νοικοκύρη, εργαζόμενου με δύο παιδιά. Με συνθήκες πλήρους απασχόλησης, αυτοί που πιέζονταν να ενσωματωθούν ήταν οι αποκλίνοντες και ρέμπελοι, οι με διάφορα κριτήρια περιθωριακοί και φυγόπονοι. Οπως το περιέγραψε ο Μ. Φουκό*, το πανεποπτικό βλέμμα της εξουσίας επισκοπούσε τους μη κανονικούς χώρους ή ανθρώπους, για να τους ομαλοποιήσει. Πολλοί κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες συνεχίζουν και σήμερα να περιγράφουν αυτήν ακριβώς τη μορφή ελέγχου σαν παρούσα και κυρίαρχη.

Η έμμονη ιδέα ότι πλέον οι πλειοψηφίες έχουν εισέλθει στο στόχαστρο της καταστολής στηρίχθηκε αρχικά στην παρατήρηση των μεθόδων του ποινικού ελέγχου: διεύρυνση της έννοιας του υπόπτου προς το άπειρο, γενικευμένες παρακολουθήσεις σε δημόσιους χώρους, πολιτικές μηδενικής ανοχής, επιχειρήσεις-σκούπα, χαλάρωση των νομικών φίλτρων και -ήδη σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες- κρατήσεις χωρίς δικαστική εγγύηση, συνέθεσαν ένα δίχτυ, στο οποίο καθένας μπορούσε να μπλέξει. Ηδη το 2003 συγκέντρωσα αρκετά άρθρα με συναφή θέματα σε ένα βιβλίο με τίτλο «Οι πλειοψηφίες στο στόχαστρο». Η ιδέα -πρόγευση στην καλύτερη περίπτωση, προφητεία στη χειρότερη- εκτέθηκε ολοκληρωμένα στις διαψεύσεις του χρόνου.

Τι μεσολάβησε έκτοτε; Ας αναλογιστούμε: Η ανεργία εξαπλώθηκε δραματικά. Μετανάστες της απελπισίας κινούνται σαν φαντάσματα. Η οικονομική κρίση αλλού δαγκώνει και αλλού πάλι τρίζει τα δόντια, δημιουργώντας πλήθη νεοπτώχων. Η παιδεία και η υγεία, πυλώνες του νεωτερικού κράτους πρόνοιας και άρα ανθρώπινης αξιοπρέπειας, συρρικνώνονται. Το σκουπιδιάρικο θρυμμάτισε έναν άνθρωπο που κοιμόταν μέσα σε κάδο σκουπιδιών. Η τηλεόραση δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα, η είδηση απορροφήθηκε από τις αδράνειες.

Ποια είναι εδώ η λογική σειρά; Παρά τις προσπάθειες των απολογητών ενός συστήματος να πείσουν ότι η βία δεν έχει κοινωνικά και ιστορικά αίτια, το ανθρώπινο υπόβαθρο των τριβών επεκτείνεται και εξηγεί. Οσοι δεν έχουν δυνατότητα αξιοπρεπούς διαβίωσης, όσοι στερούνται νόμιμης ταυτότητας, μπορούν να αυτομετατάσσονται στην κατηγορία του κουκουλοφόρου με ένα ανεπαίσθητο κλικ. Το συμβολικό γίνεται πραγματικό, ή μάλλον το πραγματικό αλλάζει δέρμα. Ο καθένας διαφυλάσσει και αποφεύγει να πονά το δικό του σώμα, αλλά μπορεί με πολύ λιγότερες αναστολές να πλήττει το ξένο.

Ο κανόνας είναι πρωτίστως βιολογικός. Ο θυμός δεν είναι δύσκολο να οδηγήσει τον άγριο της εποχής να κρατά μια πέτρα στο χέρι, να ξεπερνά τα ηθικά όρια του εαυτού του, των γονιών του και των άλλων. Το οργανωμένο έγκλημα θα σπεύσει να τον επιστρατεύσει, αν τον χρειαστεί: πρώτα θα γίνει εργοδότης του, ύστερα ηθικός αυτουργός, στο τέλος θα τον πετάξει σαν στυμμένη λεμονόκουπα.

Τότε το ποινικό σύστημα με τα εργαλεία και τα ιδεολογήματά του θα δείχνει τον ορθολογισμό του: αφού όλο και περισσότεροι εντάσσονται στον κύκλο των εναντιούμενων, το στόχαστρο της καταστολής χρειάζεται επίσης να διευρύνεται. Για την ασφάλεια και την προστασία μας.

Ξεχάστε τώρα τον Μ. Φουκό. Ποιος ενδιαφέρεται αν στο γκέτο κάποιοι αποκλίνουν από το κανονικό; Η αγορά εργασίας δεν επιδιώκει να συμμορφώνει τους περιθωριακούς, αφού ούτε οι διπλωματούχοι βρίσκουν απασχόληση. Δεν ευθύνεται για την ανεργία τους η ίδια η αγορά, αλλά τα πανεπιστήμια. Σε τελική ανάλυση δεν ενδιαφέρουν οι ένοχοι, αρκούν ως αντικείμενα ελέγχου οι ύποπτοι. Δηλαδή οι πάντες. Το περίεργο προφίλ δεν αποτελεί πλέον προϋπόθεση, αλλά προϊόν της παρακολούθησης.

Η πραγμάτωση της προφητείας μοιάζει με επαλήθευση κινδυνολογίας ή, ακόμη χειρότερα, καταστροφολογίας. Λάθος καθηγητά Φρ. Φουκουγιάμα, η ιστορία δεν είχε happy end. Η τετριμμένη ανατροπή όμως δεν λείπει: όσο περισσότεροι έχουν λόγους να διαμαρτύρονται και να αντιστέκονται τόσο πιο πολύ η δημοκρατία θα τρέπεται από γράμμα κενό σε ουσιαστικό αίτημα. Τότε η αισιοδοξία θα συναντά τον ορθολογισμό. Προς το παρόν, δεν διακρίνεται καν τέλος.

* Βλ. τις παραδόσεις του Μ. Φουκό στο Κολέγιο της Γαλλίας, ελλην. μτφρ. Σ. Σιαμανδούρα, Εστία 2010.