Η έκλειψη της δημοκρατίας

ΠΗΓΗ: ΕλευθεροτυπίαΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ στην ιταλική περιοδική επιθεώρηση «Alfabeta2».

- Εσείς υποστηρίζετε ότι έχει αποκοπεί κάθε σύνδεση ανάμεσα σε δημοκρατία και καπιταλισμό. Πώς έγινε αυτό; Και τι υποκαθιστά σήμερα αυτό το δεσμό;

Ναι, στη δική μου ερμηνεία αυτό συμβαίνει κυρίως στην Κίνα, αν και όχι μόνον εκεί. Πριν από καιρό, ο φίλος μου ο Πέτερ Σλοτερντάικ μου εξομολογήθηκε ότι, αν έπρεπε να φανταστεί προς τιμήν τίνος θα κατασκευάζουμε αγάλματα μετά από έναν αιώνα, η απάντησή του θα ήταν, προς τιμήν του Λι Κουάν Γιου, ο οποίος υπήρξε για πάνω από τριάντα χρόνια πρωθυπουργός της Σιγκαπούρης. Αυτός ήταν που επινόησε εκείνη την πολύ επιτυχημένη πρακτική που θα μπορούσαμε ποιητικά να αποκαλέσουμε «ασιατικό καπιταλισμό»: ένα οικονομικό μοντέλο ακόμα πιο δυναμικό και παραγωγικό από το δικό μας, το οποίο όμως μπορεί να λειτουργεί και χωρίς δημοκρατία και μάλιστα λειτουργεί καλύτερα χωρίς δημοκρατία. Ο Τενγκ Σιάο-Πινγκ επισκέφτηκε τη Σιγκαπούρη όταν ο Λι προωθούσε τις μεταρρυθμίσεις και πείστηκε ότι αυτό το μοντέλο έπρεπε να εφαρμοστεί και στην Κίνα.

- Με δυο λόγια, η Κίνα είναι το εντυπωσιακό εργαστήρι στο οποίο σχεδιάζεται το μέλλον μας;

Ας πούμε ότι υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση. Αν ένα νέο μοντέλο επικρατεί και επηρεάζει κόσμους πολιτισμικά μακρινούς, δεν μπορούμε να μην αξιολογήσουμε τη δύναμη διείσδυσης που διαθέτει. Τόσο ο Σλοτερντάικ όσο και εγώ θεωρούμε ότι το σχίσμα ανάμεσα σε δημοκρατία και καπιταλισμό επεκτείνεται σιγά σιγά. Στοιχεία του παρατηρούνται στη Ρωσία, και μολονότι θα ήταν εντελώς τρελό να υποστηρίξουμε ότι η Ιταλία έχει ήδη έχει βγει από τη δημοκρατία, βλέπω και εδώ τάσεις όχι τόσο προς την τυπική αναστολή της δημοκρατίας όσο προς την ουδετεροποίησή της: τείνουν να καταστήσουν τη δημοκρατία ασήμαντη. Το κρίσιμο ζήτημα είναι να ενεργούν με τέτοιο τρόπο ώστε οι άνθρωποι να αποδεχθούν ότι οι δημοκρατικοί μηχανισμοί δεν είναι αληθινά σημαντικοί, ότι εκφράζουν ένα εντελώς κενό τελετουργικό. Εξάλλου, βλέπω όψεις αυτής της διαδικασίας και στις ΗΠΑ. Οταν ξέσπασε η οικονομική κρίση τέθηκε υπό αμφισβήτηση η πρώτη μεγάλη δημόσια παρέμβαση των 700 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Στην πρώτη ψηφοφορία -ο Μπους ήταν ακόμα πρόεδρος- το Κογκρέσο ψήφισε εναντίον με μια πλειοψηφία των δύο τρίτων των ψήφων. Τι έγινε τότε; Η πολιτική ελίτ και των δύο παρατάξεων -Μπους, Ομπάμα, Μακέιν κ.λπ.- απευθύνθηκε στο Κογκρέσο με αυτόν περίπου τον τόνο: «Ακούστε, δεν έχουμε χρόνο γι' αυτά τα δημοκρατικά παιχνιδάκια, αυτό το πράγμα πρέπει να το εγκρίνετε και τέρμα οι συζητήσεις». Μία βδομάδα μετά, το Κογκρέσο ξαναψήφισε ανατρέποντας ολικά την προηγούμενη απόφασή του. Δεν πρόκειται επομένως για ένα ζήτημα τρελών ή αυταρχικών ατόμων. Οχι, υπάρχει κάτι στο σύγχρονο καπιταλισμό που ωθεί προς αυτήν τη κατεύθυνση.

- Μπορούμε να πούμε ότι, σε σχέση με το παρελθόν, η κατάσταση έχει γίνει εξαιρετικά περίπλοκη. Η περίφημη «παγκοσμιοποίηση» έχει διογκώσει προβλήματα τα οποία στο παρελθόν έβρισκαν μια λύση στο πλαίσιο των κρατών-εθνών. Σήμερα δεν είναι πλέον έτσι. Με ποιες επιπτώσεις για τη δημοκρατία;

Νομίζω ότι οι δημοκρατικοί μηχανισμοί δεν είναι πλέον επαρκείς για να αντιμετωπίσουμε τον τύπο των συγκρούσεων που διαγράφονται στον ορίζοντα (για την οικολογία, τις μεγάλες μεταναστεύσεις, τις τοπικές εξεγέρσεις, αλλά και άλλες σχετικές με την ενδογενή λειτουργία του καπιταλισμού: από την πνευματική ιδιοκτησία ώς την οικονομική κρίση). Οι συγκρούσεις αυτές φαίνεται να απαιτούν μια «κυβέρνηση ειδικών», πολύ αποφασιστική, που λέει τι πρέπει να γίνει και το κάνει γρήγορα πράξη χωρίς δεύτερη σκέψη. Πρόκειται όμως για μια πολύ θλιβερή έκβαση. Αν μέχρι τώρα και παρ' όλα αυτά υπήρχε ένα καλό επιχείρημα υπέρ του καπιταλισμού, το ότι δηλαδή κάποια στιγμή, ακόμα και έπειτα από κάποιες δεκαετίες δικτατορίας όπως στη Νότια Κορέα ή στη Χιλή η έλευση του αναπτυγμένου καπιταλισμού θα συνεπέφερε και τη δημοκρατία, να που όλα αυτά δεν συμβαίνουν πλέον. Και πρόκειται για ένα αληθινά νέο φαινόμενο, για μια νέα εποχή θα έλεγα. Το ζητούμενο όμως δεν είναι να ασκήσουμε κριτική στη δημοκρατία καθαυτή. Χρειάζεται να κατανοήσουμε πώς η δημοκρατία αυτοκαταστρέφεται και είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε τη δομική όψη του φαινομένου: δεν πρόκειται για τις αποφάσεις μεμονωμένων κάκιστων ηγετών, για την απληστία τους για εξουσία και άλλα παρόμοια. Είναι το ίδιο το σύστημα που δεν μπορεί να αναπαραχθεί με τρόπο αυθεντικά δημοκρατικό.

-Τι είδους δημοκρατία γέννησε ο Μπερλουσκόνι;

Σίγουρα από την αρχή το σχέδιό του παρουσίασε πρωτότυπα στοιχεία. Ο Μπερλουσκόνι αληθινά επινόησε κάτι. Αυτό που εισήγαγε είναι, τυπικά, ακόμα δημοκρατία, η οποία όμως, όπως όλοι γνωρίζουμε, λειτουργεί με τρόπο διαφορετικό. Είναι μια δημοκρατία υπερβολικά εκτεθειμένη στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, υποταγμένη στο δημόσιο θέαμα. Υπάρχει όμως και μια δεύτερη πλευρά, κατά τη γνώμη μου πολύ σημαντική: ο διαχωρισμός της πολιτικής διαδικασίας καθαυτής -της διαδικασίας διακυβέρνησης μιας χώρας, της λήψης των αποφάσεων- από το μιντιακό θέαμα, από τη διάσταση του δημόσιου σκανδάλου με όλες τις συνέπειές του (...). Κατά κάποιον τρόπο ο Μπερλουσκόνι ολοκληρώνει αυτό που έκανε ο Μπους στις Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι ένα είδος επιτρεπτικού αυταρχισμού, που έχει ως σύνθημα «Περισσότερη διασκέδαση και περισσότερα έκτακτα μέτρα». Θα μπορούσε να είναι το μέλλον μας (...).