Δευτέρα 1 Νοεμβρίου 2010

Η επερχόμενη σύγκρουση

ΠΗΓΗ: ΕΠΟΧΗ
Του
Σλάβοϊ Ζίζεκ

τις 17 Οκτωβρίου 2010 η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ υποστήριξε ότι το πολυπολιτισμικό εγχείρημα απέτυχε. Ας της αναγνωρίσουμε τουλάχιστον ότι κινήθηκε με συνέπεια στη συντηρητική γραμμή της συζήτησης που άνοιξε πριν από δύο χρόνια σχετικά με την «κρατούσα κουλτούρα» (Leitkultur) και υποστήριζε ότι κάθε κράτος βασίζεται σε έναν κυρίαρχο πολιτισμικό χώρο, τον οποίο οφείλουν να σέβονται τα μέλη άλλων πολιτισμών που ζουν σε αυτό.
Θλιβερή κατάσταση πραγμάτων
Αντί λοιπόν τώρα να αρχίσουμε απλώς τη γκρίνια ότι τέτοιες θέσεις συνοδεύουν τον νέο αναδυόμενο ρατσισμό στην Ευρώπη, θα έπρεπε να στρέψουμε το κριτικό μας βλέμμα σε εμάς τους ίδιους και να αναρωτηθούμε κατά πόσον η αφηρημένη μας πολυπολιτισμικότητα έχει οδηγήσει σε αυτή τη θλιβερή κατάσταση πραγμάτων.
Και ήδη αρχίζουν οι δυσκολίες: Δεν θεμελιώνεται κάθε πράξη του οικουμενισμού σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πεδίο; Αυτό καθιστά το ζήτημα της δεσμευτικής οικουμενικής παδείας εξαιρετικά λεπτό. Οι φιλελεύθεροι επιμένουν ότι τα παιδιά θα πρέπει να έχουν το δικαίωμα να παραμένουν κομμάτι της εκάστοτε κοινότητας στην οποία ανήκουν, τουλάχιστον εφόσον αυτό ανταποκρίνεται στη πραγματικά ελεύθερη βούλησή τους. Τα παιδιά των Άμις στις ΗΠΑ θα έπρεπε, για παράδειγμα, να μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα αν θα διαλέξουν τη ζωή των γονιών τους ή των «Άγγλων». Αυτό όμως μπορεί να λειτουργήσει μόνο εάν έχουν επαρκή πληροφόρηση. O μόνος τρόπος για να γίνει αυτό θα ήταν να τα ξεριζώσουμε από την κοινότητα των Άμις.
Η παραδοσιακή φιλελεύθερη αντίληψη βρίσκει αντιστοίχως το όριό της όταν πρόκειται για τις μουσουλμάνες που φορούν τη μαντίλα: μπορούν ευχαρίστως να το κάνουν, υποστηρίζει, στο βαθμό που είναι δική τους απόφαση και δεν τους επιβάλλεται από τους συζύγους ή από τις οικογένειές τους. Όταν όμως αυτές οι γυναίκες φορούν τη μαντίλα δυνάμει της ελεύθερης βούλησής τους, αλλάζει θεμελιωδώς και η σημασία της μαντίλας: δεν υποδηλώνει πλέον την ιδιότητα του μέλους της μουσουλμανικής κοινότητας, αλλά συνιστά έκφραση του ιδιοσυγκρασιακού τους ιντιβιντουαλισμού, της πνευματικής αναζήτησης νοήματος και της απόρριψης μιας εμπορευματοποιημένης σεξουαλικότητας, ή ακόμη και μια πολιτική χειρονομία διαμαρτυρίας ενάντια στη Δύση.
Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι βρίσκονται στις κοσμικές μας κοινωνίες σε θέση άμυνας.

Ακραία βίαιη διαδικασία
Ακόμη και όταν τους επιτρέπεται να ασκούν την πίστη τους, αυτή η πίστη γίνεται «ανεκτή» μόνο ως ιδιοσυγκρασιακή προσωπική αντίληψη. Εάν εκφράσουν δημόσια αυτή την πίστη και ό,τι αυτή σημαίνει για τους ίδιους, κατηγορούνται για «φονταμενταλισμό». Αυτό όμως σημαίνει ότι η «ελεύθερη βούληση», όπως αυτή νοείται στο πλαίσιο της «ανεκτικής» πολυπολιτισμικότητας της Δύσης, μπορεί να προκύψει μόνο ως αποτέλεσμα μιας ακραία βίαιης διαδικασίας, με αποκοπή του ατόμου από τις ίδιες του τις ρίζες.
Ο δημόσιος ορθός λόγος
Οι κοσμικοί νόμοι της Δύσης δεν διαφέρουν μόνο στο περιεχόμενο από θρησκευτικά συστήματα δικαίου. Λειτουργούν και τυπικά εντελώς διαφορετικά. Η διαφορά ανάμεσα στον φιλελεύθερο οικουμενισμό και τις ιδιαίτερες εθνικές ταυτότητες ανάγεται έτσι σε μια διαφορά ανάμεσα σε δύο ιδιαιτερότητες. Ο οικουμενισμός μιας φιλελεύθερης δυτικής κοινωνίας δεν βασίζεται στο γεγονός ότι οι αξίες του όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι οικουμενικές γιατί ισχύουν για όλες τις κουλτούρες, αλλά υπό μια πολύ πιο ριζοσπαστική έννοια: ότι τα άτομα κατανοούν εαυτά ως «οικουμενικά», ότι συμμετέχουν ευθέως στην οικουμενική διάσταση, ανεξάρτητα από τον εκάστοτε κοινωνικό τους τόπο.
Το πρόβλημα νόμων για μια συγκεκριμένη εθνική ή θρησκευτική ομάδα είναι ότι δεν αισθάνονται όλοι οι άνθρωποι ότι ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα. Εκτός από όσους ανήκουν σε τέτοιες ομάδες, θα έπρεπε, γι’ αυτόν το λόγο, να υπάρχουν οικουμενικά άτομα, που υπόκεινται αποκλειστικά στους νόμους του κράτους. Εκτός από μήλα, αχλάδια και σταφύλια, θα έπρεπε επομένως να υπάρχει και ένας χώρος για τα φρούτα καθεαυτά.
Έστω και αν οι φιλελεύθεροι αριστεροί αποδοκιμάζουν την ιδέα μιας «κρατούσας κουλτούρας» ως λανθάνοντα ρατσισμό, οφείλουμε ωστόσο να παραδεχθούμε ότι αυτή είναι τουλάχιστον μια περιγραφή που απηχεί την πραγματικότητα.

Η ελευθερία να ασκούμε κριτική στον καθένα και στο καθετί
Ο σεβασμός των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, ακόμη και εις βάρος των δικαιωμάτων επιμέρους ομάδων, η πλήρης ισότητα των γυναικών, η θρησκευτική ελευθερία (συμπεριλαμβανομένου του αθεϊσμού), η ελευθερία του σεξουαλικού προσανατολισμού, η ελευθερία να ασκούμε κριτική στον καθένα και στο καθετί είναι κεντρικά συστατικά στοιχεία μιας φιλελεύθερης κρατούσας κουλτούρας.
Αυτή θα έπρεπε να είναι η απάντηση και σε όσους μουσουλμάνους διαμαρτύρονται για τη μεταχείρισή τους σε χώρες της Δύσης, ενώ αποδέχονται, ας πούμε, ότι στη Σαουδική Αραβία απαγορεύεται να ασκηθεί δημοσίως άλλη λατρεία από την ισλαμική. Θα έπρεπε να αποδεχθούν ότι η ίδια κρατούσα κουλτούρα που εγγυάται τη θρησκευτική τους ελευθερία στη Δύση απαιτεί από αυτούς το σεβασμό όλων των άλλων ελευθεριών. Η ελευθερία των μουσουλμάνων είναι κομμάτι της ελευθερίας του Σάλμαν Ρούσντι να γράφει ό,τι θέλει. Δεν μπορεί να διεκδικεί κανείς μόνο τις δυτικές ελευθερίες που τον βολεύουν.
Στην πατρίδα μου τη Σλοβενία ερίζουν εδώ και μερικά χρόνια σχετικά με το εάν θα έπρεπε να επιτραπεί στους μουσουλμάνους, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι μετανάστες από Δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας, να χτίσουν τζαμί στη Λιουμπλιάνα. Ενώ οι συντηρητικοί τάχθηκαν, για πολιτισμικούς, πολιτικούς και αρχιτεκτονικούς λόγους, εναντίον του τζαμιού, το εβδομαδιαίο περιοδικό Μλάντινα έμεινε πιστό στη γραμμή του υπέρ των δικαιωμάτων όσων προέρχονται από άλλες πρώην γιουγκοσλαβικές Δημοκρατίες και υποστήριξε την ανέγερση του τζαμιού. Δεν εκπλήσσει ότι το Μλάντινα ήταν επίσης το μοναδικό περιοδικό που δημοσίευσε τα σκίτσα του Μωάμεθ. Από την άλλη, εκείνοι που έδειξαν τη μεγαλύτερη «κατανόηση» για τις βίαιες διαμαρτυρίες των μουσουλμάνων ήταν οι ίδιοι που εξέφραζαν την ανησυχία τους για τη χριστιανική Ευρώπη.

Οικουμενική σφαίρα
Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, όλα αυτά θα έπρεπε φυσικά να ισχύουν και για τη χριστιανική πίστη. Στις 2 Μαΐου 2007 η εφημερίδα του Βατικανού Οσερβατόρε Ρομάνο κατηγόρησε τον Ιταλό κωμικό Αντρέα Ριβέρα για «τρομοκρατία», επειδή επέκρινε τον Πάπα. Ως παρουσιαστής ενός φεστιβάλ ροκ μουσικής στην τηλεόραση, ο Ριβέρα επιτέθηκε στον Πάπα για τη στάση του απέναντι στη θεωρία της εξέλιξης. Επιπλέον, είχε επικρίνει την Εκκλησία επειδή αρνήθηκε την καθολική κηδεία του Πιερτζόρτζιο Ουέλμπι, ενός πάσχοντα από μυϊκή δυστροφία που είχε αγωνιστεί υπέρ της ευθανασίας και πέθανε όταν ο γιατρός του αποσυνέδεσε τη συσκευή μηχανικής υποστήριξης της αναπνοής του.
Το Βατικανό αντέδρασε ως ακολούθως: «Και αυτό είναι τρομοκρατία. Είναι τρομοκρατία να επιτίθεται κανείς στην Εκκλησία. Είναι τρομοκρατία να κατευθύνει κανείς έναν τυφλό και παράλογο θυμό εναντίον κάποιου ο οποίος μιλάει πάντοτε στο όνομα της αγάπης». Αυτή η εξίσωση της θεωρητικής κριτικής με την τρομοκρατική πράξη θίγει τη δυτικοευρωπαϊκή κρατούσα κουλτούρα, η οποία εμμένει στην ύπαρξη μιας οικουμενικής σφαίρας ενός «δημόσιου ορθού λόγου».
Η ελευθερία της γνώμης λειτουργεί μόνο όταν ακολουθούν όλοι τους ίδιους άγραφους κανόνες, οι οποίοι ορίζουν ποιες μορφές επίθεσης είναι μη αποδεκτές, έστω και αν προστατεύονται τελικά από τον νόμο. Αυτοί οι κανόνες μπορούν, επίσης, να μας υποδείξουν ποια χαρακτηριστικά ενός εθνικού ή θρησκευτικού τρόπου ζωής είναι αποδεκτά και ποια όχι. Εάν δεν συμφωνούν όλοι οι συμμετέχοντες σε αυτούς τους άγραφους κανόνες, η πολυπολιτισμικότητα μετατρέπεται σε νομικά ρυθμιζόμενη άγνοια και μίσος.
Γι΄ αυτό λοιπόν το ουσιώδες καθήκον όλων όσοι αγωνίζονται σήμερα υπέρ της ελευθερίας είναι να υπερβούν τον καθαρό σεβασμό για τις άλλες κουλτούρες και να βρουν μια θετική χειραφετητική κρατούσα κουλτούρα, στην οποία να είναι δυνατή η συνύπαρξη και η ανάμειξη διαφορετικών πολιτισμών. Και να επωμιστούν τον επικείμενο αγώνα για μια τέτοια κρατούσα κουλτούρα.

Μετάφραση: Σταυρούλα Μανώλη
Δημοσιεύτηκε στη Sueddeutcshe Zeitung στις 26/10/2010

* Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ είναι καθηγητής φιλοσοφίας και ψυχανάλυσης στο European Graduate School και επισκέπτης καθηγητής σε διάφορα πανεπιστήμια.

10 σχόλια:

  1. Δεν είμαι καθηγητής Πανεπιστημίου σαν τον Ζίζεκ, αλλά ένα bachelor of Science in Philosophy το έχω, οπότε θα μπορώ να πω μια κουβέντα φαντάζομαι.
    Ζούμε σε ένα κόσμο που γίνεται, λόγω της παγκοσμιοποίησης, κάθε μέρα πιο περίπλοκος, χαοτικός, πολιτισμικός όπου συνυπάρχουν και συγκρούονται πολλές και διαφορετικές κουλτούρες, θρησκείες,ιδεολογίες ρατσιστικές, εθνικιστικές, οπισθοδρομικές,προοδευτικές κλπ.
    Δεν μπορούν να συνυπάρξουν δίπλα-δίπλα για μεγάλο χρονικό διάστημα όλες. Μερικές θα εξαφανισθούν, άλλες θα εξελιχθούν η αφομοιωθούν και μερικές θα παραμείνουν στάσιμες.
    Ο Ζίζεκ έχει δίκιο στο συμπέρασμά του οτι οι φίλοι της Ελευθερίας θα πρέπει να συσπειρωθούν γύρω από μια επικρατούσα ανερχόμενη κουλτούρα η οποία θα εγγυάται την μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία για όλες.
    Για μένα είναι η Διεθνιστική εργατική ιδεολογία του Μαρξ.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Είναι γνωστό ότι η σκέψη του ΣΖ είναι πολυπρισματική ,πολλές φορές αντιφατική και ένα πλούσιο αρχείο διαφορών με τους πάντες και τα πάντα.

    Ως εκ τούτου το μοναδικό που είναι αξιοθαύμαστο είναι η διαρκής αναζήτηση του.

    Ωστόσο η έκφραση "θετική χειραφετητική κρατούσα κουλτούρα" μας αφήνει όλιγον άναυδους .

    "Αγώνας για κρατούσα κουλτούρα" , δηλαδή πως "κρατούσα" και έναντι ποιας κουλτούρας, και με ποια μέσα;

    Μήπως υπάρχει μεταφραστικό σφάλμα η ο ΣΖ συνεχίζει το παιχνίδι του;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Πρέπει να μας προβληματίσει ότι η αντιπαράθεση των πολιτισμών, εκεί που συνυπάρχουν, τελικά καταλήγει σε θρησκευτικές αντιπαραθέσεις.
    Αυτή και μόνο η διαφορετικότητα των πολιτισμών αποδομεί τον κοινωνικό ιστό. Είναι φαιδρό ότι μετά από τόσα χρόνια εξέλιξης, και προόδου τα μεταφυσικά φαντάσματα να παραμένουν τροχοπέδη στην ανέφελη συνεργασία των πολιτών αποπροσανατολίζοντας από τα πραγματικά προβλήματα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Ξέρω κι άλλη μια τροχοπέδη στην ανέφελη συνεργασία των πολιτών, την ταξική πάλη και τα πολιτισμικά της συμφραζόμενα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. @Ανώνυμος
    Δεν κατάλαβες ότι τα μεταφυσικά φαντάσματα δημιουργούν προβλήματα συνεργασίας μέσα στις κοινωνικές τάξεις για συλλογική αντίδραση στην εκμετάλλευση; Αποπροσανατολισμός από τα πραγματικά προβλήματα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Προς Ανώνυμο 10.30
    Την ταξική πάλη μεταξύ των πολιτών μόνον ο Σοσιαλισμός και η αταξική κοινωνία μπορούν να την καταργήσουν.
    Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε.Βοήθησέ και εσύ.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. LLS,
    Απ' όσο ξέρω ο Ζίζεκ είναι κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της πολυπολιτισμικότητας με την έννοια ότι είναι ένα ψευδοανθρωπιστικό προσωπείο της αστικής τάξης. Η επίκληση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι μία "αιθέρια" ανθρώπινη ουσία που παραβλέπει και αποκρύπτει ή ίσως καλύτερα και μυστικοποιεί τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις. Θεωρεί ότι οι σπουδές φύλου όπως και τα παραπάνω ανήκουν σε ένα μεταμοντέρνο καπιταλισμό που ενθαρρύνει μία ελευθερία στην απόλαυση αλλά και παράλληλα επιτρέπει μια δράση στα πλαίσια του πολιτικά ορθού.
    Λέγοντας "θετική χειραφετητική κουλτούρα" μάλλον θα εννοεί την απόκλιση από όλα τα παραπάνω αρνητικά.
    Τώρα, για το "κρατούσα", αν αναλογιστώ ότι έχει στηρίξει μια επιστροφή στον Λένιν, θα έλεγα ότι είναι υπέρ της βίας ενός κύριου σημαίνοντος.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Πώς γίνεται και οι τρίχες των φιλελεύθερων ανασηκώνονται όταν ακούν (οι φιλελεύθεροι) για κρατούσα άποψη διαφορετική από την επικρατούσα, ενώ στρώνουνε μια χαρά (και μάλιστα χωρίς τζελ) παρά το ότι συμβιώνουν καθημερινά με την επικρατούσα κρατούσα;

    Ποιος ξέρει; Άβυσσος η ψυχή του (φιλελεύθερου) ανθρώπου...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Rakis
    Το γεγονός ότι προσπαθούμε να αποκωδικοποιήσουμε ,ένα απόσπασμα, είναι ενδεικτικό , και της υφής της παρέμβασης του ΣΖ.
    Μονίμως περιστροφικός.
    Ίσως αν η μετάφραση χρησιμοποιούσε τον όρο ιδεολογία αντί κουλτούρα να μην υπήρχε θέμα.
    "Κρατούσα κουλτούρα" παραπέμπει σε κάτι από "σοσιαλιστικό ρεαλισμό"

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. LLS,

    Σε γενικές γραμμές βλέπω συνέπεια στον Ζίζεκ αλλά με επικριτική διάθεση, στο ότι δηλ. είναι υπέρ ενός κυρίου σημαίνοντος, υπέρ ενός λόγου του κυρίου, ειδάλλως το υποκείμενο παραδίδεται σε μια ξέφρενη απόλαυση.

    Το ίδιο λέει και δω αλλά διαφωνώ ακριβώς γιατί έχει να κάνει με μία ακόμη οικονομία της βίας.

    Ο Ζίζεκ με τέτοιο κείμενο πιάνει πάτο

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Πρώτη προειδοποίηση!

Θα σας παρακαλούσα τα σχόλια να παραμένουν εντός θέματος.

Θα σας παρακαλούσα τα σχόλια να είναι ευπρεπή.

Αλλιώς θα αναγκαστώ να πάρω μέτρα.